Nederland als het brandpunt van de Verlichting

Voor hen die de term Verlichting zonder nadenken in de mond nemen is er nu een goede kuur voor handen: de kloeke studie Radicale verlichting van de Britse historicus Jonathan Israel, waarin de totstandkoming van de eerste verlichtingsideeën tot in detail uiteen wordt gezet met de 17e-eeuwse Republiek der Nederlanden als belangrijkste brandpunt.

Onderschat

Spinoza

Hoewel historici het er over eens zijn dat de ideeën die ten grondslag lagen aan de Verlichting reeds in de 17e eeuw opgang maakten, leggen ze het zwaartepunt van de verlichting toch telkens weer in de 18e eeuw, aangezien men zich dan pas werkelijk bewust zou worden van de aard van deze ideeën. Israel is een van de weinigen die er een radicaal andere visie op nahoudt. Volgens hem werd er in de 18e eeuw nauwelijks iets toegevoegd aan de veel radicalere verlichtingsideeën uit de 17e eeuw.

In Radicale verlichting, bekroond als het beste Amerikaanse historische werk van 2001, gaat Israel uitgebreid in op de opkomst van de Verlichting, waarbij hij aan Nederland een cruciale rol toekent. Een van de belangrijkste stellingen die hij met goed onderbouwde argumenten uitwerkt, is dat het belang van de radicale Vroege Verlichting enorm is onderschat. Daarnaast laat hij overtuigend zien dat het spinozisme van die tijd een cruciale rol heeft gespeeld in de opkomst en ontwikkeling van de belangrijkste verlichtingsideeën.

Onderstroom

Israels studie is voor een belangrijk deel gegrondvest op het onderscheid dat hij maakt tussen een gematigde hoofdstroom en een radicale onderstroom van de Verlichting. Israel is daarbij vooral geïnteresseerd in de radicale onderstroom die volgens hem veel belangrijker en complexer is dan vaak wordt aangenomen. Deze onderstroom begint zich al rond 1650 te roeren en is volstrekt niet bereid om compromissen met het verleden te sluiten, laat staan om bestaande structuren overeind te laten.

Zij verwierp de schepping zoals die werd geleerd in de joods-christelijke beschaving, en het ingrijpen van een almachtige God, ontkende het bestaan van wonderen, beloning en straf in een hiernamaals, verachtte alle vorm van kerkelijk gezag en weigerde het bestaan te accepteren van een door god gegeven sociale hiërarchie.

De gematigde hoofdstroom van de Verlichting die rond 1750 opgang maakte, was veel minder radicaal in zijn opvattingen en wilde binnen de bestaande structuren blijven opereren. Ze streefde ernaar:

onwetendheid en bijgeloof te overwinnen, verdraagzaamheid te bevorderen en een omwenteling teweeg te brengen op het gebied van ideeën, onderwijs en gedrag, maar wel op zo’n manier dat de elementen van de oude structuur […] werden behouden en veiliggesteld.

In feite, zo laat Israel zien, is de late hoofdstroom van de Verlichting een afzwakking van de vroege, meer oorspronkelijke radicale Verlichting.

Republiek der Nederlanden

Israel geeft een uiterst minutieuze beschrijving van de ontwikkeling van de vroege, Radicale Verlichting. Hij laat zien dat de Republiek der Nederlanden niet alleen een toevluchtsoord was voor vele in het nauw gedreven filosofen en schrijvers, waarvan René Descartes vermoedelijk het beroemdste voorbeeld is, maar zelf ook een belangrijke bijdrage leverde aan het Europese debat. De invloedrijkste exponent hiervan was de joodse lenzenslijper Benedictus de Spinoza (1632-1677), die door zijn geloofsgenoten in de ban werd gedaan en in Europa algauw bekend stond als het prototype van de kwade genius.

Tolerantie

Er waren echter ook andere, tegenwoordig nauwelijks bekende Nederlandse denkers die een belangrijke bijdrage leverden. Zo werd het recalcitrante boek De hemel op aarde van een dominee uit Zwolle in heel Europa gelezen en bediscussieerd. Tevens wordt duidelijk dat sommige hedendaagse problemen reeds besproken werden door onze 17e eeuw voorouders. Zo schreef de in Rotterdam wonende geschiedenis- en filosofiedocent Pierre Bayle (1647-1706) reeds een nog altijd relevante theorie van de tolerantie. Israel blijft met zijn studie echter niet binnen de landsgrenzen van de Republiek hangen, maar verkent ook uitgebreid de ontwikkelingen die zich in de rest van Europa voltrokken en die vaak in gang werden gezet door wetenschappers die een tijdlang in Nederland gestudeerd hadden.

Nederlandse editie

Israel laat de gebaande paden vrijwel volledig links liggen en opent het perspectief op nauwelijks bekende gebeurtenissen. De Nederlandse vertaling van Radicale Verlichting is dan ook een uitgelezen kans om met dit magnifieke standaardwerk kennis te maken. Het bijna 1000 pagina’s tellende boek laat zich moeilijk in een ruk achter elkaar uit lezen, maar is als studie en naslagwerk eigenlijk onmisbaar voor iedereen die zich ook maar enigszins met de Verlichting bezighoudt. Een bijkomend voordeel van de Nederlandse editie is dat de vele citaten uit Nederlandstalige schotschriften, notulen en brieven in de oorspronkelijke taal konden blijven staan. Bovendien zijn de illustraties niet langer in een apart katern opgenomen (zoals in de Engelstalige uitgave), maar in de tekst zelf en zijn er ook nog eens een heel aantal extra illustraties toegevoegd.