Het strijdtoneel tussen vrijheid en macht

Vrijheid. In de jaren voordat Karl Marx werken als Het kapitaal en het met Friedrich Engels geschreven Het communistisch manifest publiceert, al hét grote thema in de filosofie en literatuur. Een thema dat tot op de dag van vandaag de gemoederen blijft bezighouden. In het eerste essay onderzoekt Schaaf Marx’ visie op vrijheid. Hoe is hij hiertoe gekomen, wat voor waarde heeft het en wat zijn de knelpunten? Belangrijk is de dialectiek van noodzakelijkheid. Dit begrip gaat ervan uit dat een bepaalde stap wel gezet moet worden. De omstandigheden vragen hierom. Omstandigheden die voorheen niet rijp waren voor zo’n stap.

Discussie

Intrigerend is het verschil in opvatting tussen Marx en Bakoenin, grondlegger van het Russisch anarchisme, over hoe een nieuwe vrijheid te bereiken. Marx doet dit langs de weg van de geleidelijkheid, waarbij hij bestaande macht, machtsblokken en machtsposities erkent. Een tussenvorm is nodig om het ideaal te bereiken. Bakoenin is radicaal tegen en eist directe verandering. Een opvatting die sterke bijval vindt bij het vrijheidsgevoel van de onderdrukte mens. Want leidt een tussenvorm, dus uitstel, niet tot een nieuwe, onderdrukkende machtsvorm? Hoewel Marx en Engels Bakoenins aanvallen wisten te pareren blijft de – zeer actuele – vraag bestaan hoe een revolutionaire verandering daadwerkelijk gestalte gegeven moet worden.

Werkelijkheid

In zijn tweede essay gaat Schaaf dieper in op de filosofie van Marx en Spinoza met betrekking tot macht, menigte, kennis, ruimte en vrijheid:

Is de mens nog in enige mate vrij over de inrichting van de samenleving te beslissen of wordt de privéruimte voor persoonlijke vrijheden zo luidruchtig geclaimd, juist omdat die zo klein is? En is de politiek vaak niet vooral slechts volgend, in plaats van leidend?

Complexe vragen die kunnen rekenen op even complexe antwoorden. Schaaf schrijft helder en goed, maar had zijn tekst kunnen verduidelijken met meer voorbeelden naar onze werkelijkheid. Zeker gezien de hoog theoretische waarde (iets wat filosofen ten tijde van Marx ook al inzagen) van de stof, had een terugkoppeling naar de realiteit en actualiteit vaker gehanteerd mogen worden. Aan alles voel je dat die link wel degelijk aanwezig is.

Al met al is Het speelveld van de vrijheid geen boekje voor de gemiddelde lezer. Beschouw het dan ook niet als inleiding op bovengenoemde denkers. De nodige voorkennis is vereist om de materie te kunnen doorgronden. Voor filosofen en sociale wetenschappers is het boekje echter interessant, al zullen zij ook uitkijken naar het ‘omvangrijker en meer afrondend boek’ waar Schaaf in zijn voorwoord over spreekt. Voor nu is er dit boekje als een tussendoortje. Een tussendoortje voor fijnproevers.