Het vuur van Prometheus

Het is de titaan Prometheus – die onze voorvaderen het vuur bracht – die de lezer vergezelt als metafoor voor de communistische doctrine. De communisten worden door Priestland aangewezen als navolgers van Prometheus; zij zouden de mensheid voorgaan op het revolutionaire, communistische pad dat leidt naar gelijkheid, vrijheid en de vermeerdering van kennis. Het revolutionaire gelijkheidsdenken en de droom om samenlevingen te moderniseren via rationeel verworven kennis bleken de bovenliggende communistische ideeën. De al snel tanende invloed van het meer humane, romantische vrijheidsdenken – het droombeeld van ‘de vrije mens’, die ‘overdag op het land werkt en ’s avonds kritieken schrijft’ – heeft de deur opengezet voor het radicale communisme en zijn toekomstige verschrikkingen.

Spanningen
Priestland behandelt – met de Sovjet-Unie in het middelpunt – alle communistische bewegingen en regimes: van Noord-Korea tot Cuba en van de Oost-Europese tot de Afrikaanse landen. Het zijn steeds de ‘verworpenen der aarde’ die zich tot het communisme aangetrokken voelen. In het rijke Europa hoopt de arbeider op bescherming tegen het uitbuitende kapitalisme, en op wereldschaal zien derdewereldlanden in het communisme vaak een snelweg naar modernisering en daarmee een manier tot onafhankelijkheid van de rijkere landen. De ironie is dat de revolutie volgens het marxisme niet in onontwikkelde landen had moeten plaatsvinden, maar dat wel altijd deed. De spanning die dat opleverde, speelt een grote rol in het verhaal van het communisme. De vervelende praktijk wilde maar niet aansluiten op de theorie, wat mede de oorzaak is van zowel de onwerkbaarheid als de vele excessen van de stroming. Zowel Mao’s culturele revolutie, de goelag van de Sovjets als de zuiveringen van de samenleving door Pol Pot hadden bijvoorbeeld ten doel om de praktijk te voegen naar de theorie.

Alle verschillende en deels op elkaar ingrijpende communistische gebeurtenissen weet Priestland vrij soepel aan elkaar te schrijven. Steeds verschuift hij zijn focus van een binnenlandse beschrijving naar een overzicht van de internationale verhoudingen binnen de Internationale of die van het communisme tot de niet-communistische wereld. Daarmee draagt dit boek bij aan de al in overvloed bestaande literatuur over het communisme; de politieke spanningsvelden worden blootgelegd, en op het oog irrationele beslissingen worden dankzij de door Priestland aangestipte grote verbanden begrijpelijk gemaakt.

‘An die Nachgeborenen’

Aan de hand van Brechts gedicht ‘an die Nachgeborenen’ geeft Priestland terecht aan dat de vele onmenselijkheden van het communisme niet onze blik op de oorspronkelijke aantrekkingskracht ervan moeten vertroebelen. Pol Pot en Stalin moeten vanzelfsprekend ten zeerste veroordeeld worden, maar we moeten niet vergeten tegen welke achtergronden het communisme opkwam. Of het nu in 1870 of in 1968 was, de sympathisanten van het communisme ageerden ook vooral tégen het kapitalisme en de mechanismen daarvan die de mensen onrechtvaardig behandelden en in onwetendheid wilden houden. Het communisme wilde het verhaal van Prometheus nieuw leven inblazen en de onderdrukte mensheid te hulp komen. De bittere ironie hiervan is dat de hoopgevende communistische regimes verwerden tot manke en starre bureaucratische machines, die zich terloops ook nog eens schuldig maakten aan het rücksichtslos verpletteren van het individu.

Zoals bijna alle historici wijt David Priestland dat laatste aan de aan het communisme inherente ideeën van utopisme en radicaliteit. ‘De rode vlag’ wappert op steeds minder barricaden of regeringsgebouwen en speelt nauwelijks meer een rol in het publieke debat. Er was een tijd dat die vlag hoop en kracht uitstraalde. Over die hoopvolle begintijd, die futloze eindtijd en de overgang daartussen heeft David Priestland een goed en bovenal zeer informatief boek geschreven.

Lees ook de recensie van Archie Browns De opkomst en ondergang van het communisme en van Wolfgang Leonards Kanttekeningen bij Stalin.