Roman van Buarque op de grens van kitsch

Zo ook in de roman De spookschrijver uit Rio van Chico Buarque. De titel van de roman verwijst naar de hoofdpersoon, José Costa. Niet alleen in naam is hij onopvallend – José Costa is het Latijns- Amerikaanse equivalent van het Nederlandse Jan Jansen – , hij is professioneel onzichtbaar. Hij schrijft speeches, romans, artikelen en essays op het hoogste niveau, maar altijd op naam van een ander. Het enige moment waarop er enige eer aan zijn werk te behalen valt, is op het jaarlijkse congres van anonieme auteurs waar vakgenoten hun werk aan elkaar onthullen.

Nuchter

Buarque maakt de kleurloosheid van zijn hoofdpersoon voor de lezer voelbaar door diens gedachten weer te geven in een kale, nuchtere stijl. Zoals in de volgende passage:

Op het vliegveld wisselden we adressen en omhelzingen uit, er waren er die huilden, allen zwoeren aanwezig te zullen zijn op het volgende congres in Casablanca, daarna verdween iedereen in zijn eigen tunnel. Ik reisde dertig uur met mijn verstand op nul, en toen ik vroeg of ik thuis mocht slapen, stelde Vanda geen vragen, ze gaf me een bord eten en fatsoeneerde mijn haar. Het was toen dat ik, ontdaan van eigenliefde, Vanda zwanger heb gemaakt.

Dit zou een heel melodramatische scène kunnen zijn; een echtgenoot die na een langdurige en niet verklaarbare afwezigheid wederkeert, een desondanks liefdevolle hereniging waarna hij haar eindelijk zwanger maakt. In de woorden van Buarque schijnt het echter allemaal even onbelangrijk en banaal. Eventuele emoties blijven impliciet.

Contrast

Het contrast tussen José en de overige hoofdpersonen is extreem, waardoor de kleurloosheid van José nog nadrukkelijker opvalt naarmate de roman vordert. José’s vrouw Vanda is nieuwslezeres, een opvallende schoonheid die zich beroepshalve juist iedere dag weer blootstelt aan de blik van duizenden, zelfs miljoenen journaalkijkers. Waar haar echtgenoot teksten schrijft die onder andermans naam de wereld in gaan, leest zij op eigen titel teksten voor die door anderen geschreven zijn. Hun beider zoon, die in deze roman niet eens een naam heeft, is niet bepaald mooi of aantrekkelijk, maar door zijn overgewicht en geestelijke onderontwikkeling trekt hij alle aandacht in het gezin naar zich toe. Zelfs thuis neemt José Costa geen ruimte in en gaat hij op in het decor.

Droste-effect

Zijn podium wordt gevormd door de teksten die hij schrijft: alsof José een tweede leven leidt in de werkelijkheid die hij keer op keer weer voor een ander bedenkt. Vol enthousiasme verzint hij voor zijn cliënten de meest extravagante levensverhalen en de meest briljante wetenschappelijke essays. Buarque geeft dit weer door de eigen gedachten van José naadloos over te laten gaan in de zinnen die hij schrijft. Het ene moment is ‘ik’ nog José Costa, maar in de volgende zin is ‘ik’ de vertegenwoordiger of wereldreiziger wiens autobiografie hij schrijft. Op zich natuurlijk een veelgebruikte truc, dit ‘Droste- effect’.
Maar de manier waarop Buarque dit stijlmiddel toepast, is absoluut ongebruikelijk. Hij benut de overgangen van de werkelijkheid van José Costa naar de literaire werkelijkheid die door hem geschapen wordt, als tempowisselingen. De literaire werkelijkheid heeft een beduidend hoger tempo dan zijn eigen leven, wat tot uiting komt in een verandering van het verteltempo. Dit soort stileringen zorgt voor een sterk filmisch effect. Het zijn haast regie aanwijzingen: bij de overgang naar de geschreven werkelijkheid worden de camerabewegingen wat sneller en ongecontroleerder. Het bevindt zich stilistisch op de grens van superkitsch, maar de vakkundige regie van Buarque voorkomt dat die grens overschreden wordt. Buarque is zijn materie overduidelijk meester, er valt nergens ook maar een discontinuïteit of los eindje te ontdekken.

Een mooi ‘droste’-voorbeeld is de scène waarin José begint aan de autobiografie van de Duitser Kaspar Krabbe. Wie of wat deze Kaspar Krabbe in werkelijkheid is, komt de lezer nooit te weten. Hij komt alleen tot leven in de autobiografie die José voor hem verzint:

Ik pakte op goed geluk een van de twintig cassettebanden die de Duitser had volgepraat, ik hoorde vagelijk zijn stem, ik legde mijn vingers op de toetsen en ik was een blonde en roze man van twintig jaar terug, toen ik de haven van Hamburg verliet en de baai van Guanabara binnenvoer… Ik vergat Teresa zoals ik Hamburg al had vergeten, en ik verliet de maatschappij om een ngo op te richten, beter gezegd, om vrouwen te zoeken op het strand, wat zeven jaar geleden ondenkbaar was geweest, toen ik de baai van Guanabara binnenvoer en in vervoering alle haren verloor, maar die tekst van mij deugde niet, hij kwam niet van zijn plaats, schoot niet op.

Noodlot

Dezelfde Kaspar Krabbe wordt José natuurlijk uiteindelijk fataal. Als in een eersteklas noodlotsdrama komt het uiteindelijk zover dat zijn echtgenote Vanda valt voor de toch vrij geringe charmes van de Duitser, dankzij de raadselachtige, kleurrijke persoonlijkheid die José voor hem gecreëerd heeft.

Prettig verward

Hoewel stilistisch en inhoudelijk op de grens van kitsch, is De spookschrijver uit Rio een doorwrochte en subtiel geconstrueerde roman, die na lezing nog heel lang een prettig verward gevoel achterlaat.