Geëngageerd conceptalbum

Het is echter geen pretentieuze en topzware draak, maar een gepassioneerd statement van een zanger en muzikant in topvorm.

Het lijkt nu haast onvoorstelbaar, maar het had niet veel gescheeld of What’s going on was nooit verschenen. Midden jaren zestig was Marvin Gaye vooral bekend als helft van het duo dat hij samen met Tammi Terrell vormde. Samen zongen ze vooral hitgevoelige liefdesduetten, die door Motown behendig aan de man werden gebracht. Hieraan kwam een einde toen Terrell na een vruchteloze strijd van drie jaar in maart 1970 overleed aan een hersentumor.

Er volgde hierdoor een zeer moeilijke periode voor Gaye waarin hij zich muzikaal heroriënteerde. Een aantal maanden na het overlijden van Terrell kwam hij in contact met Al Cleveland en Renaldo Benson die hij hielp met het nummer What’s going on. Beide artiesten overtuigden Gaye ervan dat juist hij het nummer zou moeten opnemen.

In juni van dat jaar nam Gaye de titeltrack samen met zijn eigen compositie God is love op. Motown-baas Berry Gordy weigerde de twee tracks echter uit te brengen omdat ze veel te politiek geladen zouden zijn voor zijn label. Hij bestempelde What’s going on zelfs als het slechtste nummer dat hij ooit gehoord had. Bovendien was het zo’n radicale breuk met de pretentieloze liefdesliedjes die het publiek van Gaye en Terrell kende, dat Gordy niet geloofde dat Gayes publiek het zou pikken. Een periode van intensief lobbyen begon, waarin Gaye het management van Motown probeerde te overtuigen om de plaat uit te brengen. Uiteindelijk, vooral omdat de zanger dreigde Motown te verlaten, ging Gordy overstag. What’s going on behaalde de tweede plaats in de singles-lijst van Billboard en werd Motowns snelst verkopende single tot dan toe.

De tijdsgeest op muziek

Met terugwerkende kracht is het succes van dit album goed te verklaren: Gaye had al de nodige hits gehad en was geliefd bij een breed publiek. Hij was echter vooral een entertainer die hitgevoelige songs bracht, geen zanger die vooraan liep in demonstraties tegen rassenongelijkheid.
Eind jaren zestig begon hij echter na te denken over de boodschap die hij wilde overbrengen met zijn muziek. Persoonlijke problemen, het overlijden van Tammi Terrell en het feit dat zijn enige broer vocht in de Vietnam-oorlog brachten inspiratie. Niet langer wilde hij alleen entertainen, hij wilde de ziel van zijn publiek raken, en het publiek was er klaar voor. Gaye geeft met What’s going on commentaar op wat er op dat moment in de Verenigde Staten en de wereld gebeurt. De plaat met zijn geëngageerde boodschap past dan ook perfect in de tijdsgeest. Door de sociale onrust in eigen land en de verschrikkingen van de Vietnam-oorlog stond het publiek blijkbaar open voor de sociaal betrokken pop van What’s going on.

Dat What’s going on aansloot bij de tijdsgeest verklaart slechts een deel van het succes van het album. Eind jaren zestig, begin jaren zeventig werd er bijzonder veel geëngageerde muziek gemaakt. Sommige muziek was populair maar het grootste gedeelte leidde een bestaan in de underground. Het succes van Gaye in het verleden, de geloofwaardige manier waarop Gaye zijn boodschap bracht en de onmisbare kwaliteit die ook door critici meteen na verschijning van het album erkend werd, maakten van What’s going on een artistiek en commercieel succes.

Zalvend pamflet voor een betere wereld

Hoewel het album ook een persoonlijk relaas is, laat het zich beluisteren als een pamflet voor een betere wereld. De tracks vertellen het verhaal van een Vietnam-veteraan die thuis komt en niets dan ongelijkheid, lijden en haat ziet. De muziek klinkt echter niet verbeten of gefrustreerd, maar hoopvol en troostend. Daar zorgen vooral de rijke orkestratie en het zalvende stemgeluid van Gaye voor.

Openingsnummer en titeltrack What’s going on zet meteen de toon. Het begint heerlijk relaxt en de orkestratie zorgt voor een zwierige ondersteuning van de boodschap. Daarbovenop klinkt Gaye, doorleefd, oprecht en bijzonder gepassioneerd. Naadloos gaan alle tracks in elkaar over. Zo vloeit de titeltrack soepel over in What’s happening brother. Een nummer met hetzelfde thema en hetzelfde gevoel. Ook Flying High (in a friendly sky) gaat op dezelfde voet door.

Tegen de tijd dat Save the children is aangebroken, is het niet alleen duidelijk wat de boodschap van het album is, maar ook hoe deze boodschap muzikaal begeleid wordt. Een mengeling van latin-ritmes, jazzy pianoakkoorden en uitgebreide orkestraties. De omlijsting is prachtige en gloedvol, maar het is onmiskenbaar Gaye die de show steelt.

Via Save the Children en God is love komen we bij Mercy Mercy Me (The Ecology), naast What’s going on het bekendste lied van het album. De ondertitel zegt het al: hier staat de deplorabele staat van het milieu centraal. Het nummer gaat over in Right on. Veruit de langste track op het album die handelt over sociale ongelijkheid en verschillen tussen goed en slecht. Wholy Holy heeft qua thema veel weg van Save the children al ligt de uitvoering ervan veel dichter bij gospel, de sfeer is ingetogen. Afsluiter Inner City Blues (Make Me Wanna Holler) was de derde single van het album. Het thema van de song is de slechte leefomstandigheden in de ghetto’s van de Amerikaanse steden.

Het raken van de ziel
Waar albums die de tijdsgeest weten te vangen vaak gedateerd klinken als je ze decennia later beluistert, geldt dat niet voor What’s going on. Dit is een album dat je pakt en dat je raakt, keer op keer weer. Het is één van de spaarzame albums die overeind blijven onder alle omstandigheden dat je ernaar luistert. Dit komt hoofdzakelijk door de enorme bevlogenheid en oprechtheid die Gaye aan de dag legt. Deze oprechtheid, de passie en de fantastische zang zorgen ervoor dat What’s going on veertig jaar later niets aan kracht heeft ingeboekt. De oorlogen en de sociale ongelijkheden zijn wellicht andere, maar de pijn en problemen die ze opleveren zijn geen snars veranderd. Nu, veertig jaar na dato, staat het als een paal boven water dat Gaye glansrijk geslaagd is in zijn opzet: het raken van de ziel van zijn publiek. What’s going on doet dit iedere luisterbeurt weer.