Chicago Symphony Orchestra & Chorus, Miah Persson, Christianne Stotijn o.l.v. Bernard Haitink

Monumentaal is de tweede van Mahler zeker. Niet alleen zijn solisten en een koor vereist, ook de orkestbezetting is gigantisch. Naast een omvangrijke strijkerssectie schrijft Mahler vier fluiten, vier hobo’s, vijf klarinetten, drie fagotten en een contrafagot, zes hoorns en zes trompetten, vier trombones, een tuba, zes pauken en een groot aantal andere slaginstrumenten, drie klokken, vier of meer harpen en een orgel voor. Geen wonder dat de jonge Engelse componist Thomas Adès onlangs over Mahlers tweede uitriep: ‘Have you noticed that it’s quite insanely loud!’ En inderdaad: sommige passages zijn waanzinnig hard. Maar net zoals bij Wagner, draait het bij Mahler niet om het volume, maar om contrast en klankbalans. Zeker in de tweede symfonie zitten veel zeer ingetogen passages, zo begint het koor bijna fluisterend in het slotdeel, om pas later alles uit de kast te halen.

Beethovens schaduw
Na de geheel instrumentale eerste symfonie, wilde Mahler in de tweede niet alleen een tweetal solisten, maar ook een uitgebreid koor gebruiken. Vergelijkingen met Beethovens negende symfonie lagen voor de hand, en menig criticus wees daarop, waarbij die vergelijkingen vrijwel steevast in het nadeel van Mahler uitvielen. Feitelijk is Beethoven echter amper terug te vinden in de symfonie, in tegenstelling tot verwijzingen naar Wagners Meistersinger en Siegfried en symfonieën van Schubert en Schumann.

Het eerste deel, de duistere treurmars ‘Todtenfeier’, componeerde Mahler al in 1888. Hij speelde het op de piano voor aan de beroemde dirigent Hans von Bülow, die er volgens de overlevering bijkans een zenuwtoeval van kreeg. Pas in 1893 voltooide Mahler de middeldelen, die een veel kleinere orkestbezetting vragen, maar hij twijfelde ernstig of ze wel aansloten bij het vijf jaar eerder gecomponeerde eerste deel. Hij stelde daarom voor dat de dirigent tussen het eerste en tweede deel een pauze van vijf minuten inlast om zo de luisteraar de tijd te geven afstand te nemen van het zware einde van het eerste deel en het luchtige begin van het tweede – een verzoek waaraan overigens vrijwel nooit gehoor wordt gegeven – ook niet door Haitink.

Niet alleen de angst voor vergelijkingen met Beethovens negende symfonie, maar ook het zoeken naar een geschikte tekst voor het koor, maakten dat Mahler lang deed over het slotdeel. Ironisch genoeg was het juist de dood van Von Bülow die Mahler inspireerden voor de tekst. Mahler woonde in de zomer van 1894 diens rouwdienst bij, waarin door een koor het koraal ‘Aufersteh’n’ van de romantische theoloog Klopstock gezongen werd. Dit optimistische koraal zag Mahler als het perfecte tegenwicht voor het sombere eerste deel, waardoor de hele symfonie in het teken van de overgang van duisternis naar licht, van dood naar leven kwam te staan. En hoewel Mahler de symfonie zelf niet van een naam voorzag, ging de tweede al vrijwel meteen na de première in 1895 door het leven als de ‘Auferstehung’-symfonie.

Nieuwe inzichten?

Bernard Haitink nam de tweede symfonie meerdere malen op, en niet alleen met ‘zijn’ Concertgebouworkest. Als geen ander weet Bernard Haitink inmiddels raad met deze lastige partituur. Majestueus en verstild, schrijnend en stralend, maar boven alles in elke maat totaal beheerst. Biedt deze nieuwe opname met het Chicago Symphony Orchestra ook nieuwe inzichten? Ja en nee. Nee, want hoewel Haitink over het algemeen net iets snellere tempi kiest, wijkt hij daarin niet radicaal af van zijn eerdere opnamen. Maar toch ook ja, en dat komt vooral door een nog groter oor voor detail, meer rust, een fenomenale opnamekwaliteit en vooral nieuwe solisten.

Een bijzondere rol is hierbij weggelegd voor Christianne Stotijn, min of meer ontdekt door Haitink. Als invalster zong Stotijn in 2005 met veel succes Mahlers ‘Rückert-Lieder’ bij het Orchestre National de Paris onder leiding van Haitink. De maistro was zo onder de indruk, dat hij haar vroeg diezelfde liederen opnieuw te zingen met het Concertgebouworkest. De critici kwamen superlatieven tekort. ‘Mezzo Stotijn verovert Concertgebouw,’ schreef Het Parool en NRC kopte ‘Historisch debuut’. Inmiddels weten we wat Stotijn vermag, maar ook op deze opname laat zij de luisteraar ademloos achter. Alleen het Chicago Sympony Chorus, hoe perfect ook, toont in het slotdeel vooral verbluffend goed hoe zacht ze kunnen zingen, maar knalt in de allerluidste passages niet uit de speakers zoals je gehoopt had. Het is echter zout op de spreekwoordelijke slak leggen.

In 1970 schreef Simon Vestdijk in Maatstaf ‘Mahlervijandschap (of -vrees) staat voor mij op één lijn met het onvermogen om op muziek te reageren als muziek.’ Dat is wellicht overtrokken, smaken verschillen immers, maar wie de overrompelende finale van deze tweede symfonie hoort, zal in elk geval moeten beamen dat Mahler een uitzonderlijk componist is, zeker in handen van Haitink.