Niets zo mooi als het links rechts van het links rechts

Rond de vorige jaarwisseling trad Ira Judkovskaja aan als regisseur bij Tryater. Zij en haar collega’s moeten zo goed als meteen begonnen zijn met deze monsterklus. Want twaalf dagen lang bijna duizend man door Friesland rijden van theaterlocatie naar theaterlocatie, dat is geen geringe opgave. Niet voor niets doet de Friese theatergroep met 11Stêdetocht een gooi naar de titel ‘langste theatervoorstelling’, zowel in tijd als in kilometers.

Het is niet alleen logistiek een hele opgave, maar ook artistiek. Want wie een theatrale Elfstedentocht houdt, weet dat daarop niet alleen theaterpubliek zal afkomen, maar ook veel – niet allemaal even theaterliefhebbende – Friezen en zelfs sportliefhebbers die deze ervaring niet willen missen. Ook ‘buitenlanders’, zoals iedereen die niet Fries is tussen Wierum en Lemmer wordt genoemd. Al is het maar voor het geval dat de tocht der tochten weer eens niet doorgaat dit winterseizoen.

Dat betekent dat het maken van een artistieke keuze voor één soort theater, voor één soort tekst, voor één regievisie een groot gevaar inhoudt, omdat er dan altijd wel een groep toeschouwers is die zich er niet bij thuis voelt. Met aan de andere kant het risico dat het totaal op twee- of zelfs meer – benen hinkt. Een duivels dilemma, dat waarschijnlijk alleen kan worden opgelost door op de koop toe te nemen dat theatercritici misschien zullen zeggen dat er geen duidelijke dramaturgische keuze is gemaakt.

Woord en beeld
‘De toeschouwer wordt deelnemer en voelt hoe het is om de “tocht der tochten” te volbrengen’ stelt Tryater over 11Stêdetocht. Het woord ervaringstheater viel in de aanloop naar de marathonproductie dan ook geregeld. Maar hoe doe je dat, duizend mensen per dag het gevoel geven dat zij de rijders zijn, dat zij ontberen, dat zij naar die streep willen om dat kruisje op te halen? Dat zij eenzaam hun kilometers trekken of juist in de massa vol vreemdelingen opgaan, terwijl je goeddeels met ongeveer vijftig mensen bent? En dat dan ook nog zonder de elf steden echt langs te gaan, omdat dat per bus nog moeilijker te doen is in een dag dan op de schaats; zonder dat het stevig vriest, want als het dat doet, krijgt de echte Elfstedentocht voorrang; en zonder dat mensen na een paar etappes al de bezemwagen in willen omdat ze simpelweg geen getrainde sportlui of gebrande amateurs zijn?

Nou, door de ervaring te beperken tot een minimum en door vooral in woord en beeld te duiden waarom de Elfstedentocht nou zo bijzonder is, hoe het voelt, wat het betekent, waarvoor je het doet. Door in de roemruchte geschiedenis te duiken voor de leukste weetjes, de spannendste verhalen, de mooiste omschrijvingen. Door die toch vooral in ‘gewoon’ theater aan het publiek voor te schotelen en die stukjes aan elkaar te knopen met een haast mantrisch hoorspel dat het rijden van plaats naar plaats in stijl overbrugt. En door slechts op een paar momenten het publiek echt in de rol van de rijder te plaatsen. Bijvoorbeeld helemaal in het begin, waar de toeschouwers als varkens worden verdeeld in vakken, brood mogen smeren en worden opgezweept voor de start. Door de honderden deelnemers over een smalle loopbrug het water op te sturen, met het ruisende riet aan de kant en de koude wind langs de oren. En door ze te onthalen met hoempamuziek en een eetbaar Elfstedenkruisje. Gek alleen dat dat laatste niet bij de finish gebeurt, maar ergens tussen Leeuwarden en Dokkum, tijdens de eerste busetappe. Sterker, na twaalf uur word je zonder enige toejuiching binnengehaald op de eindstreep. Godzijdank kent de echte tocht niet zo’n anticlimax…

Kortom: het publiek zit in Tryaters 11Stêdetocht slechts sporadisch in de rol van rijder, het krijgt niet echt een heel actieve rol. Behalve dan dat het af en toe een stuk moeten wandelen naar het volgende avontuur; alleen richting de speelplek in Wijnaldum/Winaem lijkt het een beetje op klunen, zo langs het water, over platen die het lopen moeten vergemakkelijken.

Gesproken gedachten
Het is dus vooral kijken en luisteren wat de klok slaat. Naar theater- en bewegingsvoorstellingen met stuk voor stuk een heel eigen karakter, in een slimme mix van Fries en Nederlands zodat iedereen het kan volgen. Geschreven door verschillende schrijvers: Jan Veldman, Jeroen van den Berg en Tjeerd Bischoff. Geregisseerd door verschillende regisseurs; naast artistiek leider Judkovskaja ook Jellie Schippers, Karina Kroft en Guido Kleene. De bruggetjes, verbindende elementen, zitten in subtiele dingen: klanken en uitspraken uit het hoorspel die terugkomen in de theaterstukken, en andersom.

Het meeste indruk maken de teksttheaterstukken op locatie. Vooral dat in een weiland vlak bij Wijnaldum/Winaem en dat in de haven van Hindeloopen/Hylpen.

De Tryatertoppers Jan Arendz, de oudere man Evert, en Hilbert Dijkstra, de jongere man Henk, nemen het publiek aan de Seisbierrumer Feart een stukje mee op hun tocht en in de gedachten die ze hebben bij hun ontmoeting op het ijs deze koude schaatsochtend. De oudere man, die z’n laatste kunststukje uitvoert en op is van de zware inspanning, en de jongere, die denkt aan zijn minnares en aan zijn papa die er niet meer is. Links, rechts, links, rechts gaan hun benen over het stro dat vandaag voor ijs speelt, op hun gympen die vandaag voor schaatsen spelen, met hun diepste – en ook ondiepste – gedachten die vandaag door het gesproken woord worden gespeeld. Henk ziet Evert in de verte opdoemen, hij probeert hem bij te benen, rijdt even met hem op en na een bijzonder moment van wederzijdse steun, voor ze weer ieder huns weegs gaan, hebben ze, zonder een woord te hebben gewisseld, een band met elkaar opgebouwd.

In de haven van Hindeloopen staat de Jan Decleir van het noorden, Thijs Feenstra, tot z’n kruis in het water. We treffen hem op het moment dat hij in zijn Elfstedentocht de man met de hamer tegenkomt en zijn vader en moeder zaliger, drijvend op een omgekeerd huis, hem moed inpraten – de een op hem op het ijs te houden, de ander om hem eraf te krijgen. Een mooi miniatuurtje van wat er allemaal meespeelt aan traditie en emotie op dit cruciale moment in het leven van een jonge Fries.

Visuele en auditieve trip
Ook tijdens de andere theaterstukken en de hoorspelen maken we kennis met Friezen en ‘buitenlanders’ en hoe zij omgaan met die 200 kilometer schaatsen. In de beeldende visie van Jellie Schippers, die Alyt Damstra met doorlopers in blokken ijs vastklonk en een visuele trip laat maken langs de voors en tegens van doorschaatsen of stoppen, van tegenstand en medestand, van eenzaamheid en massa. In de auditieve illusie – of is het een visueel hoorspel? – van Guido Kleene, die in de traditie van Dogtroep en the Lunatics een loodsvullende installatie in elkaar knutselde waarmee alle geluiden uit de barre tocht tot leven komen en de heroïek en tragiek van het lange-tocht-fietsen en lange-tocht-schaatsen bijeenkomen. In een sfeervol kerkje in Sneek/Snits, waar Karina Kroft de Elfstedenhistorie en vooral de moddersmijterij rondom de winnaars en verliezers tot leven wekt en in perspectief plaatst (een groot compliment voor de opvallende vormgeving van de ‘pruiken’; die zijn geheel uit gebreide mutsen opgebouwd). In Sloten/Sleat, waar in een Dickensiaans tafereel een feestelijke kerstsfeer hangt ondanks de Tweede Wereldoorlog die, zo horen we aan de muziek en de verhalen, in het land woedt. En in het hoorspel boordevol prachtige vertelstemmen dat de locaties aan elkaar verbindt, waarin Tjitske zichzelf quizvragen stelt om maar afleiding te hebben, een Amsterdammer op de fiets naar Leeuwarden kwam om de tocht te rijden en vele, vele andere uitspraken van rijders uit de vorige eeuw de revue passeren om het publiek mee te slepen in het gevoel van de Elfstedentocht.

Wie ‘m al reed, zal zich vast herkennen in het neergezette beeld van de tocht der tochten. Wie ‘m nooit reed, zal vastberadener zijn dan ooit om dat wel te gaan doen. Of juist definitief besluiten het nooit te gaan doen. Dat hoeft eigenlijk ook niet, want wie de 11Stêdetocht van Tryater deed, kan precies navertellen hoe het voelt, wat je denkt, wat je tegenkomt. En dat in een prettige Oerol-in-één-dag-sfeer, zonder ook maar een minuut echt af te zien.

Links, rechts, links, rechts.

De 11Stêdetocht is nog tot en met 3 januari 2009 mee te maken. Voor meer informatie, www.tryater.nl