De gentleman-provocateur

Elegantie, tegendraadsheid, humor: de meesten zullen deze begrippen wellicht niet met de Duitse geschiedenis associëren. Ze zijn echter wel van toepassing op Sebastian Haffner, de grootste onder de chroniqueurs van het twintigste-eeuwse Duitsland. Met Kanttekeningen van een rationele profeet verschijnt voor het eerst een bundeling van de korte beschouwingen van deze Duitse journalist en historicus. 

Tot een mislukte Oostenrijkse schilder zijn plannen in januari 1933 voorgoed in de war gooide, leek de als Raimund Pretzel geboren Sebastian Haffner voorbestemd voor een carrière als jurist en politicus. Waar Hitler zijn artistieke ambities voor zijn politieke verruilde, koos Pretzel voor de omgekeerde weg. Zijn baan aan het Berlijnse gerechtshof zegde hij vaarwel, waarop hij zich omschoolde tot één van de meest fijn- en scherpzinnige essayisten van de voorbij eeuw.

Weense mislukkeling

Na de Kristallnacht van 1938 reisde Pretzel zijn Joodse vriendin Erika Landry achterna naar Londen. Om zijn in het Derde Rijk achtergebleven familie niet in gevaar te brengen, nam hij het pseudoniem Sebastian Haffner aan: ‘Sebastian’ naar Johann Sebastian Bach en ‘Haffner’ naar de gelijknamige symfonie van Mozart. Aan de zijde van kanonnen als George Orwell en Arthur Koestler schreef hij voor de Britse krant The Observer. Zijn column ‘Profiles’, waarin hij de kopstukken van de Nazi-partij analyseerde, maakte hem tot een beroemdheid.

Na zijn terugkeer in Duitsland (in 1954) werkte de zelfbenoemde “gematigde conservatief met sympathie voor links” onder meer voor Die Welt en later voor Stern en Konkret. Maar zijn definitieve gooi naar onsterfelijkheid bewaarde de schrijver tot na zijn journalistenpensioen. In 1978 publiceerde de dan al bejaarde Haffner zijn Anmerkungen zu Hitler (Kanttekeningen bij Hitler), een nog altijd ongeëvenaarde ontrafeling van het mysterie Adolf Hitler. Het boek zorgde voor een schok in Duitsland: nog nooit eerder had iemand het aangedurfd om behalve Hitlers misdaden ook zijn prestaties en successen onder de loep te nemen. In nauwelijks 200 pagina’s maakte Haffner aanschouwelijk hoe die aanvankelijke “obscure mislukkeling” uit Wenen op had kunnen klimmen tot de beruchtste tiran uit de geschiedenis.

Lillende vleesbal

Even sierlijk en scherpzinnig als Anmerkungen zu Hitler zijn de beschouwingen in Kanttekeningen van een rationele profeet. Hierin ontvouwt Haffners talent om de Duitse geschiedenis terug te brengen tot voor iedereen te begrijpen brokken zich op grandioze wijze. Met achteloos gemak voert Haffner de lezer langs de Wereldoorlogen, de Spiegel-affaire, de Oost-Duitse arbeidersopstand van 17 juni 1953 en naoorlogse grootheden als Adenauer en Schumacher.

Zijn profielschetsen van de Nazi-leiders zijn meer dan zestig jaar na datum nog altijd meesterstukken. Hitler, Himmler, Goebbels, Speer – Haffner portretteert hen als waren het personages in een roman. Goebbels, het “eeuwig verkeerd begrepen, miskende genie” dat in Hitler zijn redding vond en uitgroeide tot de hogepriester van “de zwarte kunst van leugens en bedrog”. Göring, die “lillende, dikke, verwende vleesbal” met zijn “oud-Romeins-decadente verwijfde liefde voor het eigen overvoerde slobberige lichaam”. Himmler, de “burgerman die demon werd” en Hitler in wreedaardigheid naar de kroon stak.

Aan Adolf Hitler wijdt Haffner begin 1943 zijn meest interessante observaties. Hitler is oninteressant geworden, begint Haffner zijn beschouwing met kenmerkende tegendraadsheid, “een gevangene van het lot” die het als zijn laatste taak ziet ervoor te zorgen “dat Duitsland hem tot het bittere einde volgt over de steile weg omlaag naar het verderf”. Hitlers rol is uitgespeeld, Himmler en Speer zullen de nieuwe leiders van het Derde Rijk zijn. Die voorspelling is niet uitgekomen, maar het maakt Haffners relaas er niet minder boeiend op.

De dood van het huwelijk

Vermakelijk, maar ook niet uitgekomen, is Haffners voorspelling aan het eind van de jaren zestig dat zowel het huwelijk als de prostitutie op hun laatste benen lopen: “Het huwelijk heeft de seksualiteit nooit geheel aan banden kunnen leggen. In de duizenden jaren van zijn bestaan heeft in zijn schaduw altijd de prostitutie bestaan. De toekomstige liefdescultuur zal die schaduw misschien niet meer nodig hebben en niet eens meer verdragen. Samen met het oudste instituut zou ook weleens het oudste beroep van de wereld kunnen uitsterven.”

Nee, Haffner was geen Nostradamus. Het zij hem vergeven. Kanttekeningen van een rationele profeet is een prachtige aanvulling op Haffners rijke oeuvre en nog maar eens een blijk van het genie van een man die de geschiedenis in zijn vingers leek te hebben. Eleganter en uitdagender dan bij Haffner zal je de twintigste eeuw niet opgediend krijgen. Al met al dus een ideaal voorgerecht voor de beginnende Haffner-lezer. En daarna natuurlijk meteen door naar hoofdgangen als Het verhaal van een Duitser 1914-1933 en Kanttekeningen bij Hitler.