Meneer Zuckerman daalt de heuvel af

Er zijn genoeg mensen die Philip Roth liever vandaag dan morgen de Nobelprijs voor literatuur zien ontvangen. Over een nieuwe Roth zeggen dat het een meesterwerk betreft is daarom makkelijk, maar in het geval van Exit Geest niet terecht. Over het interessantste deel, een oude man die door de tijdsgeest verstoten wordt, kom je niets te weten. Wel is er veel ruimte voor het plastisch uitgewerkte lichamelijke verval van Nathan Zuckerman; is dit echter niet een nogal magere uitwerking van het beschreven onderwerp?

Ongeveer een jaar geleden vond in cultureel bastion De Balie te Amsterdam een bijeenkomst plaats over het polemische werk van de schrijver Willem Frederik Hermans. Er waren veel oudere mannen aanwezig, die niet alleen aangeraakt waren door werk en wereldbeeld van WFH, maar ook naar het knorrige humeur van de schrijver leken te leven. Er waren ook twee mensen uitgenodigd van wie men vermoedde dat ze het een en ander zouden kunnen zeggen over de strijdvaardigheden van Hermans op papier. Het waren, met enige ruimdenkendheid, mensen van dezelfde generatie als Hermans: Jan Blokker en Gerrit Komrij. De avond eindigde met Komrij’s conclusie dat “de literatuur eigenlijk zo dood als een pier is en eigenlijk alleen nog dient als hobbyisme voor oude heren”. Dat hij aanvulde met: “Het is natuurlijk ook een beetje het terrein van een paar verdwaalde jonkies die zich ermee willen bemoeien”. Het publiek had er plezier in en ging los zoals oudere mensen los gaan: er werd binnensmonds gelachen, ingedommelde buurmannen werden wakker gepord en achter in de zaal klonk uit een onverlicht hoekje zelfs ‘hulde!’. Voetbal is oorlog, maar literatuur ook, en ik was die avond getuige geweest van grensbewaking in de schone letteren.

Exit isolement

In Exit Geest een soortgelijk voorval. Nathan Zuckerman verlaat na jaren zijn huis in de vrije natuur om zich in New York ten tijde van de herverkiezing van Bush door een uroloog te laten behandelen aan zijn incontinentie. Zuckerman’s isolement is hem zo goed bevallen dat hij na de behandeling eigenlijk zo snel mogelijk terug wil naar zijn van mens en media verstoken hut in de bossen om weer te gaan schrijven, maar dat loopt natuurlijk helemaal anders: “Toen ik in New York kwam, deed New York wat New York met mensen doet: verwachtingen wekken. De hoop leeft op.”

Die hoop bestaat in Exit Geest voor een groot deel uit de ontmoeting met Jamie Logan, een jonge schrijfster die de oude Zuckerman sinds lange tijd weer doet beseffen dat hij een man van vlees en bloed is. Naast de hoop leeft in New York echter ook iets anders op: ergernis uitmondend in regelrechte haat. Enter Richard Kliman, een jonge hond van 28 jaar met wie Zuckerman al snel de degens kruist. Kliman heeft het in zijn hoofd gehaald een biografie te schrijven over de door Zuckerman bewonderde schrijver E.I. Lonoff. Zuckerman ziet Kliman als een literaire hyena, die in het volgens Zuckerman volstrekt irrelevante privé-leven van Lonoff begint te spitten in plaats van zich tot het werk te beperken.

Chaos en rumoer

De begeerte voor Jamie en de haat jegens Kliman betrekken Zuckerman sinds lange tijd weer bij het ‘echte’ leven, maar daar heeft hij zich misschien wel te lang van afgewend om er treffend op te reflecteren. Beperkte Zuckerman’s verval zich eerst nog tot zijn fysiek, in de hectische stadsomgeving vol chaos en rumoer begint ook zijn geest af te takelen en is hij gewoon de verkeerde man op de verkeerde plek. Inwendig kookt en borrelt het als vanouds bij Zuckerman, maar de staat waarin hij verkeert laat het niet toe een volwaardig gevecht af te leveren met Kliman, die duidelijk ruim baan geeft aan zijn ambitie zonder daarbij enige ethische bezwaren in acht te nemen. Een oppervlakkige lezer van Exit Geest ziet in Zuckerman’s bezwaren tegen Kliman louter verstandige cultuurkritiek, maar wie verder kijkt moet toch ook concluderen dat Zuckerman z’n beste tijd gehad heeft en dat de man wordt afgelost. Want, laat Roth Zuckerman al in het begin van de roman zeggen,  “Kliman is een redelijk geslaagde vertolking van mijzelf in dat stadium, alsof Kliman een imitatie (…) gaf van mijn manier van aanvallen toen ík pas begon.” En later: “Ik hoor hier niet meer thuis, dacht ik. Mijn lidmaatschap is verlopen. Wegwezen.”

Terug naar de boshut

Exit Geest is geen banaal boek, wel een boek met een nogal plastisch uitgewerkte obsessie, waardoor het geheel maar moeilijk beklijft. Ik doel hiermee vooral op het haperende geslachtsdeel van Zuckerman, dat hem niet alleen dwingt een luier te dragen maar ook in de weg staat seks te hebben. Na de zoveelste mijmering over de tijd dat het allemaal nog koek en ei was daar beneden, weet je het als lezer wel en hoop je dat Nathan maar weer snel z’n biezen pakt en naar z’n boshut vertrekt. Met Exit Geest is Roth er maar mondjesmaat in geslaagd om naast de fysieke ongemakken die Zuckerman ondervindt ook te laten zien wat voor uitwerking dit op de man z’n geest heeft. Sla Coetzee er nog eens op na, zou ik zeggen.