Verkreukelde lakens en oneindige dieptes
Een ballon opblazen of in een blikje poepen en je adem en uitwerpselen verkopen. Een sokkel omgekeerd op de grond plaatsen en het als ‘Sokkel van de wereld’ bestempelen. Het is slechts een greep uit het bijzondere oeuvre van de Italiaanse kunstenaar Piero Manzoni (1933-1963). Een deel daarvan is nu te zien in het Stedelijk Museum Schiedam. Het kleine museum zet een grootse tentoonstelling neer: zonder spot en met oog voor esthetiek.
‘Manzoni in Holland’ beslaat vijf zalen en drie verdiepingen. In de introductietekst lees je dat de focus ligt op de ontwikkeling van het kunstenaarschap en de invloed op kunstenaars nadien. De eerste zaal maakt al duidelijk hoe uitgebreid die invloed (en wisselwerking) was.
Piero Manzoni, Base Magica. Scultura Vivente, 1961. Fondazione Piero Manzoni, Milaan.
ZERO
Zo zie je aan de wand onder andere werken van Jan Schoonhoven, Yves Klein en Agostino Bonalumi. Het zijn allemaal kunstenaars die verbonden waren aan ZERO, een internationale kunstbeweging waarin het individu steeds minder belangrijk werd en de puurheid van licht, beweging en kleur centraal stond.
Het werk van Bonalumi illustreert goed hoe daarnaast de aandacht voor voorstelling naar die voor materiaal verschoof. Bonalumi heeft zijn verf rondom buizen geboetseerd, waardoor een soort maanlandschap met kraters ontstaat. Van Yves Klein is een totaal ultramarijn blauw doek tentoongesteld. De kleur werd voor het eerst gemengd door Klein en heet sindsdien International Klein Blue (IKB).
Achromes
Piero Manzoni, Achrome, 1958. Museum Boijmans van Beuningen Rotterdam. Foto: Studio Tromp.
Klein’s doeken in slechts één kleur, inspireerden Manzoni tot het maken van Achromes. Het zijn compleet witte doeken, die in tegenstelling tot de meditatieve werking van het IKB, eerder neutraliseren. De Achromes zijn samengebracht in één zaal, die jammer genoeg niet een eenduidig witte kleur heeft. Hier is te zien hoe Manzoni experimenteerde met variaties, zo zijn er witte werken die doen denken aan verkreukelde lakens en ogenschijnlijk aaibare doeken waaruit glaswol steekt. Andere kunstenaars, waaronder Schoonhoven, maakten later ook Achromes. Manzoni bestempelde Schoonhovens werk als ‘witter’ en in Nederland mocht Schoonhoven zijn werken restaureren.
Na de Achromes zijn in Manzoni’s werk steeds duidelijker de grondslagen van de conceptuele kunst te herkennen. Hij maakte niet alleen van het eten van gekookte eitjes kunstbeleving, maar verkocht ook kokers met daarop een omschrijving van het werk erin. Daarnaast ontwierp hij een sokkel waar bezoekers op konden staan om zo zelf een kunstwerk te worden. De eitjes zijn te zien in een filmpje, de sokkel is opgesteld.
Contemplatie en pindakaas
De opstelling is ruim, in de gehele tentoonstelling, maar vooral ook in het conceptuele gedeelte. Het geeft de bezoeker de rust om na te denken, bijvoorbeeld over Space Sculpture (1971) van Marinus Boezem. Hier zijn twee spiegels met de spiegelende kant tegen elkaar aangezet. Het is moeilijk om je de oneindige diepte voor te stellen die tussen de twee spiegels in ontstaat.
Wim T. Schippers bij zijn Pindakaasvloer. Foto: Aad Hoogendoorn.
Voor contemplatie is echter weinig tijd in de laatste zaal, op de zolder van het museum lijkt alles te exploderen. Hier vermengen zich de indringende geur van pindakaas, het ratelende geluid van een oude projector en de intense ademstoten van Ulay en Abramovich. De eigenaardige ruimte met zijn houten balken en schuin aflopende wanden leent zich perfect voor kunstexperimenten als de pindakaasvloer van Wim T. Schippers of een filmpje getiteld How Van Elk inflates his left foot with his right one. Het laat zien hoe Manzoni onderdeel uitmaakte van een groter geheel en hoe hij anderen inspireerde.
Het bieden van overzicht en het tonen van het grotere geheel is de kracht van ‘Manzoni in Holland’. Daarbij is er in de tentoonstelling veel aandacht voor de esthetiek van het werk van Manzoni en cohorten. De kunst krijgt de ruimte en de Achromes, die voor het grootste gedeelte bij elkaar zijn geplaatst, ontlenen kracht aan elkaar. Het enige wat eigenlijk opvallend ontbreekt is een politieke of geschiedkundige inbedding. Waar reageerden deze kunstenaars op? Waar zetten ze zich tegen af? Bevroeg Manzoni de legitimiteit van kunst? Bekritiseerde hij het consumentisme? Het zijn vragen die onbeantwoord blijven, maar het feit dat ze bij je opkomen na je bezoek aan ‘Manzoni in Holland’ bewijst ook dat de tentoonstelling nieuwsgierig maakt naar meer.
