Zin of onzin?
Niet elke literaire carrière start zo explosief als die van Bart Koubaa. Vijf jaar geleden besloot Vlaams Minister van Cultuur Bert Anciaux in het teken van de Literaire Lente maar liefst veertigduizend exemplaren van Koubaas debuut Vuur gratis te verspreiden. Literatuurbevordering heet zoiets. Het lijdt geen twijfel dat Koubaas nieuwste, Het gebied van Nevski, door heel wat minder handen zal gaan. De auteur experimenteert naar hartelust met taal, maakt de ene associatieve sprong na de andere, en mixt gretig zin met onzin. Er zijn vast en zeker lezers die daarvan houden. Maar veel zullen het er niet zijn.
Wat zijn auteursnaam ook doet vermoeden, Bart Koubaa – een pseudoniem voor het iets prozaïschere Bart van den Bossche – is een geboren en getogen Vlaming. Het gebied van Nevski is ondertussen zijn derde boek, nadat zowel Vuur als Lucht in de pers tamelijk lovende kritieken kregen. Koubaa voert deze keer een schrijver ten tonele die in Rusland door het ijs is gezakt en daar een taalstoornis aan over heeft gehouden. In de beginpagina’s van het boek reist hij terug naar België, waar hij hulp zoekt bij de Gentse professor Van Nieuwenhuyze. Die raadt hem aan een soort dagboek van zijn overpeinzingen bij te houden, om op die manier meer inzicht te krijgen in de gevolgen van zijn beroerte. Het resultaat is, zacht uitgedrukt, tamelijk hermetisch.
Afasie
De taalstoornis van het hoofdpersonage maakt dat er niet beter op. Afasie, zoals die officieel heet, zorgt er niet alleen voor dat hij ‘verbanden ziet waar er op het eerste gezicht geen zijn’, het maakt ook dat er her en der ‘ongeregeldheden’ tussen zijn woorden opduiken. De gevolgen zijn niet de minste: tussen zijn gedachten is er geen logische lijn te ontdekken, hier en daar wordt een woord vervangen door dinges of staat er simpelweg een woord waar een ander is bedoeld. Dat kan misschien een goede imitatie zijn van de manier waarop een afasiepatiënt schrijft, het heeft ook iets weg van een keuze die Koubaa maakte uit gemak: wie kan de schrijver verantwoordelijk houden als zijn afasiepatiënt in hoogdravende taal eigenlijk klinkklare nonsens uitslaat?
Hermetische literatuur
Nu goed, liefhebbers van hermetische literatuur komen hier ongetwijfeld aan hun trekken. Koubaa raakt talloze onderwerpen aan, van zijn thuisstad Gent en haar gestolen schilderij De Rechtvaardige Rechters, over literatuur en het schrijfproces, tot het geheugen en de wetenschap. Elke gedachte is al even vluchtig als de vorige – waarmee ze overigens zelden samenhangt – en het moet gezegd: al even onduidelijk. De schrijfsels maken in elk geval Professor Van Nieuwenhuyze enthousiast, omdat hij gelooft dat ze hem tot de rand van een wetenschappelijke doorbraak brengen. Ook een aantal recensenten toonden zich trouwens geestdriftig en bedachten het boek met adjectieven als vermakelijk, ingenieus, verfijnd en consequent. Wat er ook van zij, wie niet warmloopt voor dergelijke ontoegankelijke, gesloten literatuur, laat dit boek Siberisch koud.
Wat de lezer dan nog het meeste bindt met het hoofdpersonage van Het gebied van Nevski, is de ervaring door het ijs te zakken. Door zich in het hoofd van een afasiepatiënt te begeven, worden Koubaas overpeinzingen zo dun en onbetrouwbaar dat je al snel alle houvast verliest en in het ijskoude water van het taalexperiment zakt. Laat het duidelijk zijn: de literatuur kan niet zonder experiment. Maar van een auteur die bij de eerste pagina’s van zijn boek zegt dat alles wat hij schrijft wel eens klinkklare nonsens zou kunnen zijn, kan je je afvragen of hij diezelfde literatuur een dienst bewijst.
