Alejandro Zambra houdt een prachtige spiegel voor
‘Alejandro Zambra is een Chileense schrijver’. Volgens het schoolvak begrijpend lezen kun je hiermee instemmen of niet. Volgens Alejandro Zambra’s nieuwste boek, Begrijpend lezen, zijn er vele antwoorden mogelijk.
Begrijpend lezen is opgezet als de Prueba de Aptitud Verbal, de taaltest die tussen 1967 en 2002 onderdeel was van het eindexamen in Chili. Negentig vragen, die in ruim twee uur beantwoord moesten worden. Begrijpend lezen is een dun boekje, net iets meer dan honderd pagina’s, met verhoudingsgewijs weinig tekst – zo’n twee uur leestijd inderdaad. Als je Begrijpend lezen in de boekhandel oppakt, zou je het vermoedelijk meewarig terug op de stapel leggen.
Kan ik begrijpend lezen?
Dat zou onverstandig zijn. Begrijpend lezen mag een postmoderne gimmick lijken, de negentig meerkeuzevragen en invuloefeningen veranderen langzaam in de prachtigste tekstuele spiegel. Neem de eerste opgaven uit deze… roman? Misschien is het wel een novelle, of een essay, poëzie of een verhalenbundel. (Zoals zo vaak is de NUR-code – 302, wat ‘vertaalde roman/novelle’ betekent – net zo behulpzaam als een leugen.) In ieder geval, de eerste twee opgaven:
1. LEZEN 2. BEGRIJPEN
a) les a) kennen
b) leren b) herkennen
c) leven c) erkennen
d) je verbergen d) bekennen
e) begrijpen e) vergrijpen
De opdracht: aangeven ‘welk van de vijf antwoorden niet gerelateerd is aan de term boven de opgave, noch aan de overige vier antwoorden.’ Ik ben geneigd bij de eerste opgave d te antwoorden, en e bij de tweede, op basis van wat de woorden voor mij betekenen. Zijn dat de juiste antwoorden, kan ik begrijpend lezen? Geen idee. Voor elk van de overige vier antwoorden valt óók wat te zeggen – en Zambra geeft geen antwoord.
In de overige vier delen van Begrijpend lezen gaat het om zinnen in de ‘juiste’ volgorde te zetten, de zinnen te complementeren, overbodige zin(nen) te schrappen en tekstbegrip. Door de opbouw van dit boek komen er steeds meer woorden op de pagina: van de opgaven zoals hierboven naar ontroerende korte verhalen over Chili en persoonlijke geschiedenissen. Langzaam vult de bladspiegel zich, langzaam groeien de verhalen: van woorden tot zinnen, van zinnen tot paragrafen.
Zo ontstaat literatuur
Zambra’s romans zijn altijd zelfbewust. Ze reflecteren altijd op zichzelf, op hun ontstaan en de relatie met hun auteur. Zo groot is Zambra’s kunstenaarschap dat die reflecties nooit dor of droog worden, maar altijd doorleefd en doorvoeld. Ook in Begrijpend lezen weet hij diep door te dringen in de menselijke ziel – juist doordat de lezer met woorden en zinnen kan schuiven.
Nog een voorbeeld: de eerste opgave uit het tweede deel van ‘de test’, getiteld ‘Negentien-eh… ergens-in-de-jaren-tachtig’:
1. Je vader maakte ruzie met je moeder.
2. Je moeder maakte ruzie met je broer.
3. Je broer maakte ruzie met je vader.
4. Het was altijd koud.
5. Dat is alles wat je je herinnert.
Er zijn vijf antwoorden, en geen van allen heeft de eerste zin aan het begin. Maar komt zin 4 voor of na zin 5? En hoe verhouden zin 1, 2 en 3 zich?
Door dat soort vragen te beantwoorden, ontstaat literatuur. Betekenis ligt niet besloten in woorden en zinnen, maar wordt daar in gelegd door de lezer. De lezer creëert de samenhang en de volgorde. Begrijpend lezen is een open boek, dat dat magische proces van betekenis creëren en toekennen expliciet maakt. Van elk verhaal bestaan meerdere versies, en elk suggereert andere verbanden tussen de verschillende onderdelen.
Spiegel
Dit is Zambra’s spiegel: het juiste antwoord bestaat niet, elk antwoord zegt daarentegen iets over degene die het antwoord geeft. Onze antwoorden op de opgaven zijn blikken in onze wereld, tekens van onze voorkeuren. Dit creëert een spanning tussen wat de lezer kent en dat wat hij of zij niet kent, die in Begrijpend lezen van elke pagina af spat. Begrijpend lezen is het beste boek uit Alejandro Zambra’s oeuvre tot nog toe.
