Er blijven altijd geheimen
Het was zijn droom al zijn werk toegankelijk te maken voor volgende generaties. Vijf jaar nadat hij overleed aan kanker zijn nu de eerste twee dvd-boxen met werk van fotograaf en documentairemaker Johan van der Keuken uitgebracht. Het is een college ‘kijken volgens Van der Keuken’ geworden. Maar wel een college dat je zo moeilijk kunt maken als je zelf wilt.
 |
| Johan van der Keuken |
In een documentaire over Van der Keuken van Thierry Nouel (Box 2) vertelt een studente tijdens een college over een sequentie met veel touw in Het oog boven de put. Achter elkaar zag ze een visnet, een meisje op een schommel met een touw. Docent Van der Keuken lacht. “Het is frappant dat je het touwthema noemt. Ik heb nooit aan een touwthema gedacht. Dat is het mooie: er blijven altijd geheimen, zelfs voor mij.”
Ontdekkingsreizen
Het werk van Van der Keuken (1938-2001) is op talloze manieren te interpreteren. Hij maakte geen films voor een massapubliek met een afgerond, eenduidig verhaal. Stuk voor stuk zijn zijn films ontdekkingsreizen, of het nu in zijn woonplaats Amsterdam is, of in India of Bolivia. Verbaasd tast hij de wereld af met zijn camera, tegelijkertijd wil hij dat je ervan bewust bent dat het film is waar je naar kijkt. Hij gebruikt jumpcuts en combineert losse beelden: shots van het water in de Amsterdamse grachten worden afgewisseld met die van een luidruchtige massa die op de Dam op Sinterklaas wacht (Even stilte). De omgeving waarin verhalen zich afspelen, krijgen bij Van der Keuken even veel aandacht als de verhaallijnen zelf. Hij volgt een meisje dat Indiase dansles krijgt, en wisselt het af met straatbeelden uit India, met anonieme gezichten en voeten (Het oog boven de put). Er zit in ieder geval altijd water in, stelt hij zelf in de documentaire van Nouel vast. En vrouwen, kinderen, zon en zand, handen en voeten, omhelzingen, geboorte en dood. Door contrasten, overeenkomsten, voice-overs of het gebruik van geluid krijgen de beelden gevoelsmatig een logische samenhang. Van der Keuken benadert het maken van films op een intellectuele manier, meer als kunstenaar dan als een klassieke documentairemaker. Vooral in Frankrijk leverde hem dat een vaste schare fans op.
 |
| Scène uit Het oog boven de put |
Het ene werk is wat toegankelijker dan het andere, maar het roept altijd vragen op. “De onzekerheid over wat er precies gezegd wordt, daar hecht ik veel waarde aan”, stelt Van der Keuken. In een masterclass over zijn montagetechniek, voorafgaand aan de Eerste Johan van der Keukenlezing (onlangs in het Filmmuseum gehouden) liet zijn editor Jan Dop zien hoe hij beelden elkaar laat beïnvloeden. Een interview met een directeur van een dovenschool krijgt een andere lading door de positie van de camera en de tussenshots. De man zit op verre afstand aan het hoofd van een lange tafel en houdt schijnbaar een monoloog. Tussen zijn zinnen door zien we een shot van hem – en profile – met op de achtergrond een statig portret. Tussenshots die niet nodig zijn om een knip te verdoezelen. Op die manier zet Van der Keuken uitroeptekens, roept hij vragen op. Waarom staat dat bekertje daar op die tafel, met dat ene oortje? Wat betekent het portret aan de muur? En waarom roepen die, in principe neutrale beelden, in deze volgorde een ongemakkelijk gevoel op? Het is voorstelbaar dat de directeur, die toch zijn praatje kan doen voor de camera, uiteindelijk niet blij is geweest met het resultaat. Het is niet de werkelijkheid, maar Van der Keukens blik op de werkelijkheid waar we naar kijken.
Fotografie als basis
Van der Keuken zet de ‘machthebbers’ (zoals in de dovenschool of in I love $) graag in contrast met ‘de gewone mens’. Een politieke instelling die, later wat minder fel dan aan het begin van zijn loopbaan, altijd terugkomt. Zijn Friese opa gaf hem als twaalfjarige jongen zijn eerste fotocamera en leerde hem over socialistische denkbeelden. Zijn eerste fotoboek – Wij zijn 17 (1955) – voelde voor de gevestigde orde al als een aanval. Van der Keuken portretteerde dertig jongeren, die zich af leken te zetten tegen de heersende na-oorlogse denkbeelden over werk en toekomst.
 |
| Scène uit To Sang Fotostudio |
Kort daarna volgde hij de gerenommeerde filmschool IDHEC in Parijs. Door experimenten met beeld, geluid en taal distantieerde hij zich van de standaard filmtaal en ontwikkelde een eigen vorm. Toch bleef fotografie een belangrijke basis. Hij bleef zelf foto’s maken en gaf fotografie – letterlijk en figuurlijk – een plaats in zijn films. Zo maakte hij To Sang Fotostudio, een film over portretfotograaf To Sang en degenen die hij portretteert. Professor François Albera, een van de grootste Van der Keukenkenners en vriend, behandelde tijdens de Eerste Johan van der Keukenlezing de ontwikkeling van fotograaf naar cineast. Het een staat niet los van het andere, zo betoogde hij. Van der Keukens theorieën over kaderen, waarbij wat er buiten het kader gebeurt even belangrijk is als in het kader en het vangen van momenten van stilstand zijn toepasbaar op zijn films en foto’s. Net als bij de montage creëert Van der Keuken al bij het filmen zijn eigen wereld. Hoe snapshot-achtig het er soms kan uitzien: over alles is nagedacht, maar wel met ruimte voor toeval. Sommige dingen zet hij zelfs in scène, of laat hij gerust een aantal keer opnieuw doen.
Meerdere perspectieven
Dat zijn werk eigenlijk een geheel vormt, blijkt uit de dvd-boxen. Die bevatten niet alleen het werk van Van der Keuken, er is ook een boekje bijgeleverd met foto’s en een essay van François Albera. De tweede dvd-box bevat ook documentaires over Johan van der Keuken, waarin hij praat over zijn werk en zijn denkbeelden. Het is de wereld volgens Johan van der Keuken, plus de verklaringen waarom hij de wereld zo laat zien. Hoe ver je daarin mee gaat, bepaal je zelf. Alleen de films zelf bekijken laat meer ruimte voor eigen interpretatie. De documentaires werpen daar weer een geheel ander licht op, weer uit een ander perspectief.
 |
| Scène uit I love $ |
De essays van Albera tenslotte gaan weer een stap verder in de analyse. Zo beschrijft hij een bekend beeld dat in meerdere films voorkomt: “Het toont een tegelvloer en de hand van de filmmaker die het oppervlak ervan aanraakt. Het is bedrieglijk, want de diepte van de geometrische motieven met hun vaste patronen blijkt geen diepte maar slechts een oppervlakkig effect te zijn, en de schaduw van de arm die erover valt vormt een plat beeld. De tastende hand die het beeld inkomt en daarmee de onechtheid van het reliëf – die in het fotografische of cinematografische celluloid gebeiteld is – onthult, is niet minder vlak; ook die hand heeft geen omvang meer, (…) het zijn slechts reflecties van licht op een muur.” Intellectueel gedoe? Of een welkome aanvulling? Helemaal doorgrondelijk wordt het werk van Van der Keuken natuurlijk nooit, zelfs met alle bagage die de dvd-boxen geven. Maar dat is inderdaad het mooie: er zijn altijd weer nieuwe geheimen om te ontdekken.
~
Van Het complete oeuvre: Johan van der Keuken verschenen onlangs de eerste twee delen bij distributeur Total Film op dvd. Iedere box bevat drie dvd’s met elk ongeveer 3 uur filmmateriaal.
