Een passend monument voor de vleermuis

Ergens tijdens het audiocommentaar bij de eerste Batman zegt regisseur Tim Burton dat het belangrijk was om de realiteit achter het stripverhaal te vinden. Over Joel Schumacher, regisseur van de laatste twee delen in deze nieuwe Batman-collectie, wordt in één van de documentaires gezegd dat hij voor de opnamen steevast riep: “Onthoud goed: het is een cartoon!” De twee uitspraken staan lijnrecht tegenover elkaar en kenmerken de verschillen tussen de twee regisseurs en de wijze waarop ze met het bronmateriaal omgingen.

Meteen een hit

De geschiedenis van Batman begint in 1939, wanneer striptekenaar Bob Kane ter inspiratie in een schetsboek van Leonardo da Vinci bladert. Kane ziet een man met vleermuisvleugels en komt op het idee van de miljonair Bruce Wayne, die als kind zijn ouders vermoord zag worden en sindsdien de misdaad bestrijdt in een vleermuispak. Vanaf de eerste aflevering is Batman een hit, en sindsdien is hij – ondanks vele verschijningsvormen en interpretaties – niet meer weg te denken uit onze (pop-)cultuur.

Camp

Batman is in 1939 nog een eenzaam figuur die het moet opnemen tegen verschillende schurken, maar in de loop van de jaren veertig krijgt hij van de jonge acrobaat Robin hulp in de strijd tegen boeven als de Penguin, de Riddler, Catwoman en natuurlijk de Joker. Onder invloed van de moraalpolitie wordt de strip in de jaren vijftig en zestig steeds koddiger, uitmondend in de campy tv-serie die ook in Nederland razend populair was. Vanaf de jaren zeventig wordt Batman weer serieuzer, totdat hij in 1986 nieuw leven ingeblazen krijgt door schrijver/tekenaar Frank Miller (ook de schepper van Sin City) in het grimmige verhaal The Dark Knight Returns. Batman staat in het werk van Miller met twee benen in de gewelddadige hedendaagse wereld – een groot verschil met de kleurrijke en kinderlijke fantasiestrips van twintig jaar eerder.

Burton voor Batman

Het is deze gerevitaliseerde Batman die de aandacht trekt van Warner Bros. Na een paar scriptversies krijgt de studio een jonge filmmaker in het oog die geknipt lijkt voor de verfilming van de superheld, Tim Burton; ooit begonnen als animator bij Disney en daarna bekend geworden met zijn komedies Pee-wee’s Big Adventure (1985) en het kassucces Beetlejuice (1988). Burton ziet in Batman de verpersoonlijking van zijn eigen karakter: stil, teruggetrokken, een buitenbeentje. Hij herschrijft het script en begint halverwege 1988 met de productie van wat de grootste film van de jaren tachtig moet gaan worden.

Controversiële keuzes

Hoewel niemand de keuze van Jack Nicholson voor de rol van de diabolische Joker in twijfel trekt, is de casting van Michael Keaton (Burtons hoofdrolspeler uit Beetlejuice) een stuk controversiëler. Keaton, vooral bekend van zijn komische rollen, zou niet genoeg screen presence hebben – zeker niet tegenover een acteerkanon als Nicholson – en bovendien is zijn kin niet vierkant genoeg. Toch overtuigt Keaton uiteindelijk wél in de dubbelrol van Bruce Wayne en zijn gemaskerde alter ego. Hij legt diepgang en kwetsbaarheid in de rol die een gemiddelde actie-acteur niet had kunnen bereiken, hoe welgevormd diens kin ook zou zijn geweest. Desalniettemin wordt Keaton in vrijwel elke scène door Jack Nicholson van het scherm gespeeld, maar volgens Burton is dat het grote kernmerk van Batman. Hij hult zich niet voor niets in een zwart kostuum en opereert het liefste ’s nachts.

Grimmige sequel

Mede dankzij een uitgekiende publiciteitscampagne wordt Batman in de zomer van 1989 het grote succes waarop Warner Bros. had gerekend, en Burton krijgt dan ook carte blanche voor het vervolg. Hij neemt met Edward Scissorhands (1990) even adempauze, maar komt terug met het grimmige Batman Returns (1992). Batman vecht hierin tegen de mismaakte Penguin (Danny DeVito) en de sexy Catwoman (Michelle Pfeiffer), en velen hebben hierin de twee kanten van Batmans eigen karakter gezien: Batman de freak tegenover Batman de gekostumeerde misdaadbestrijder die maar wát graag in de schijnwerpers staat. Deze psychologische lading maakt Batman Returns de beste Batmanverfilming, in ieder geval tot aan Batman Begins. Toch moet het publiek weinig hebben van deze duistere Batman, en de studio gooit het roer om: meer lol, meer kleur en vooral een minder depressieve hoofdpersoon is het devies. Het is een keuze die de vleermuisman bijna om zeep helpt.

Mislukking

Want Burtons visie op Batman mag dan misschien wat aan de donkere kant zijn geweest, de kinderlijke actiespektakels die regisseur Joel Schumacher in 1995 en 1997 weet te fabriceren zijn een nieuw dieptepunt in de dan bijna zestig jaar oude geschiedenis van de superheld. Val Kilmer neemt in Batman Forever de rol van Bruce Wayne/Batman over van Michael Keaton, en een heel blik aan supersterren wordt opengetrokken voor de diverse bijrollen: Jim Carrey en Tommy Lee Jones als de schurken Riddler en Two-Face, Nicole Kidman als de door Batman geobsedeerde psychiater Chase Meridian en Chris O’Donnell als Robin. Helaas kan al het talent voor en achter de camera niet voorkomen dat Batman Forever een lege, lawaaierige en kinderachtige mislukking wordt. Het publiek lust echter wel pap van de primaire kleurtjes en onsamenhangende actiescènes en dus mag Schumacher meteen door naar sequel nummer vier.

Hersenloos

Net als Tim Burton doet ook Schumacher voor zijn tweede Batmanfilm een schepje bovenop de wereld die hij schiep in het eerste deel. In het geval van Batman & Robin betekent dat een volledig over de top, hersenloos en met foute humor doorspekt misbaksel. Schumacher geeft ruiterlijk toe dat de toon van de film nog meer op kinderen gericht wordt omdat dat meer speelgoed verkoopt. Val Kilmer ziet het niet meer zitten en draagt zijn kostuum over aan de nog slechts van E.R. bekende George Clooney. Mr. Freeze is de bandit du jour, gespeeld (onder een dikke laag make-up) door Arnold Schwarzenegger, terwijl de vleesmuisfamilie wordt uitgebreid met een meisje: Batman en Robin worden vanaf nu bijgestaan door Alicia Silverstone als Batgirl. Het is erg moeilijk om iets positiefs te zeggen over dit vierde deel. Zo moeten ook de acteurs hebben gedacht: niet één van de hoofdrolspelers heeft de moeite genomen een interview te doen voor deze nieuwe dvd-uitgave van Batman & Robin.

“I am Catwoman!”

Dat is wel anders bij de eerste twee delen uit de collectie: vrijwel iedereen is present, van Michael Keaton en Kim Basinger tot Danny DeVito en Jack Nicholson. Zelfs Sean Young komt aan het woord. Deze actrice zag de rol van Vicki Vale op het laatste moment aan zich voorbij gaan vanwege een ongeluk, en vertelt hoe ze zich uitsloofde voor een hoofdrol in deel twee: ze trok een rubber pak aan en sprong bovenop het bureau van de producent terwijl ze miauwde: “I am Catwoman!” De lange documentaire Shadows of the Bat: The Cinematic Saga of the Dark Knight is verspreid over de vier schijfjes en behandelt uitvoerig de totstandkoming van de films. De documentaire gaat, heel plezierig, niet te diep in op de technische kanten van het productieproces, maar is meer gericht op de impact van Batman als fenomeen. De geïnterviewde cast- en crewleden zitten vol boeiende anekdotes die uitstekend worden aangevuld met beelden van achter de schermen.

Meer extra’s

Naast hun aanwezigheid in de documentaire, hebben beide regisseurs hun films ook voorzien van audiocommentaar, en in het geval van Burton pakt dat helaas slecht uit. De man is geen prater: zijn woorden komen hakkelend en stotterend naar buiten, doorsneden met talloze you know’s en andere stopwoordjes. Schumacher is daarentegen een boeiende spreker die zijn redeneringen wél onder woorden weet te brengen en met veel zelfspot alle schuld voor de kwaliteit van zijn bijdragen op zich neemt. Voor de techneuten is er ook genoeg te genieten: alle details omtrent visuele effecten, muziek, kostuumontwerp en stunts zijn netjes per film ondergebracht in aparte featurettes zodat ze niet afleiden van de rode draad in de lange documentaire. Daarnaast kan de kijker nog uren zoet zijn met de talloze videoclips, ontwerpen, gesneuvelde scènes en andere extraatjes. De kwantiteit èn kwaliteit van het gebodene is overdadig maar niet overbodig en de schijfjes zijn zichtbaar met veel liefde samengesteld.

De kwaliteit van de vier Batmanverfilmingen tussen 1989 en 1997 is op zijn zachtst gezegd wisselend, uiteenlopend van grimmig en dreigend tot kinderachtig en onbenullig. Toch siert het de dvd-makers dat de vier films elk een bijzonder uitgebreide ‘Special Edition’ hebben gekregen. Het valt niet te ontkennen dat Batman in de afgelopen 65 jaar een enorme indruk heeft achtergelaten op de populaire cultuur. Deze dvd’s zijn dan ook een passend en liefdevol monument voor de gemaskerde superheld.