Expressie tot in het precieze

T1958-3

Het Abstract Expressionisme was voornamelijk een Amerikaanse stroming, met action painters Jackson Pollock en Willem de Kooning als twee van de beroemdste exponenten. Ook in België, Denemarken en Nederland werd er vlak na de Tweede Wereldoorlog driftig op los geëxperimenteerd, met name door de Cobra-groep van onder andere Karel Appel en Asger Jorn. In de rest van Europa werd verder niet echt gezocht naar innovatie in de schilderkunst. In Frankrijk waren het de kunstenaars die onder de noemer Abstraction Lyrique bezig waren met vernieuwing. Hans Hartung was een van de belangrijkste kunstenaars van deze stroming die in haar schilderijen probeerde om zo direct mogelijk uitdrukking te geven aan gevoelens.

Voorschetsen

Het hoofdthema van de tentoonstelling in het Haags Gemeentemuseum is wat dat aangaat eigenlijk heel vreemd. De kunstenaars van de Abstraction Lyrique wilden zich zo direct mogelijk uitdrukken. Uit de restanten van zijn atelier blijkt echter dat Hans Hartung juist van al zijn schilderijen voorschetsten maakte. Op de tentoonstelling zijn hier meerdere voorbeelden van te zien. Hartungs schilderijen hangen samen met vrijwel identieke voorschetsen. Van sommige voorschetsen zijn zelfs meerdere uiteindelijke versies op doek gemaakt. ‘Hoogtepunt’ van deze ontdekking zijn een aantal onvoltooide schilderijen met de getekende omtrekslijnen van de vormen die op de schetsen te vinden zijn. De papieren schetsen van Hartung zijn wel expressief en direct neergezet, maar bij de schilderijen is de kunstenaar kennelijk uitermate precies te werk gegaan.

Vroege abstracte expressie

T1962-E34

Er is bij Hartung geen sprake geweest van een lange weg naar abstractie toe, zoals bij Kandinsky of Mondriaan. In de jaren dertig schilderde Hartung al abstracte en expressieve schilderijen, die qua vormentaal wat aan Paul Klee en Miró doen denken. Hartung was hiermee een zeer vroege voorloper van de abstract expressionistische stijlen. Al bij deze vroege werken maakte hij gebruik van schetsen. Toch zijn deze en ook latere schilderijen niet vrij van expressie. Hoewel de schilderijen gekopieerd zijn van de schetsen, zijn ze niet altijd precies nagemaakt: er zijn elementen weggelaten, toegevoegd of veranderd. In de penseelvoering is Hartung niet precies geweest, waardoor de vormen nog wel een zekere spontaniteit hebben.

Tweede Wereldoorlog

Een andere openbaring is dat het werk van Hartung puur om de kunst draait. Terwijl het Abstract Expressionisme om emoties draait, zijn er volgens de museumteksten in de werken geen politieke of persoonlijke statements terug te vinden. Dit ondanks dat Hartung in de Tweede Wereldoorlog had gevochten en daarbij zelfs een been was verloren. Toch is het maar de vraag of er daadwerkelijk geen enkele expressie is terug te vinden. Een aantal naoorlogse schilderijen, zoals T1946-22 en T1946-23 (Hartung gebruikte een code om zijn werk te benoemen), is beslist donkerder, depressiever en chaotischer dan het vooroorlogse werk.

Expressie en licht

T1974-R1

Pas in de jaren zestig gaat Hartung direct op doek werken. Deze verandering komt deels door nieuwe materialen, zoals acrylverf, en instrumenten die hij gebruikte om in de verf te krassen, zoals harken en wissers, waardoor heel beweeglijke schilderijen ontstonden. Door bijzonder gebruik van donkere en lichte kleuren lijken de schilderijen licht uit te stralen. Deze techniek blijft Hartung gebruiken tot de jaren zeventig. In deze periode gaat hij werken met egalere achtergronden, wat het werk niet ten goede komt: het wordt er erg vlak van. In de jaren tachtig keert Hartung terug naar zijn bijzondere kleurstellingen, waarmee hij tot aan zijn dood in 1989 schilderijen maakte.

Hartung de architect

Naast de tentoonstelling van de schilderijen is een kleine expositie te vinden over drie huizen die Hartung voor zichzelf heeft ontworpen. Opmerkelijk hieraan is de stijl, die heel erg op die van de Bauhaus-architecten lijkt: functioneel en minimalistisch met allemaal rechte lijnen. Inspiratie kwam van de architectuur van Spaanse boerderijen. In deze tentoonstelling leren we ook meer over de schilderijen van Hartung, bijvoorbeeld dat hij ze altijd omdraaide in zijn atelier en nooit in huis ophing, omdat hij ze dan wilde verbeteren. Verder is er een compleet onverstaanbare en niet ondertitelde video te zien, waarin een medewerker van Hartung vertelt over de totstandkoming van het laatste huis.

Nieuw inzicht

Het Gemeentemuseum biedt een zeer complete en nog vrij grote overzichtstentoonstelling van het werk van Hartung. Het enige dat jammer is, is dat uit de belangrijkste periode, eind jaren veertig-begin jaren vijftig, verhoudingsgewijs niet zo veel werk te zien is. Er lijkt meer werk te zijn uit de jaren zestig tot 1989, terwijl dit minder interessant is. Het architectuurgedeelte hangt er wat verloren bij. De insteek van schetsen en uiteindelijk werk is wel heel interessant en maakt dat deze tentoonstelling de bezoeker nieuw inzicht geeft in deze bijzondere kunstenaar.