Sensatie of educatie?

De onweerstaanbare drang naar kennis van de binnenkant van het menselijk lichaam is haast zo oud als de mens zelf. Aristoteles kreeg anatomische les van zijn vader, en in de Renaissance waren publieke ontledingen erg populair. Het bekijken van kadavers werd gezien als een leermoment in plaats van ‘aapjes kijken’. In de huidige tijd is de mens veel minder gewend aan het medisch kijken in de spiegel, en vinden dissecties in principe achter gesloten deuren plaats. Het gebrek aan confrontatie met dood en het menselijk lichaam in de Westerse wereld zal ongetwijfeld bijdragen aan de controverse rond lichaamstentoonstellingen. We zijn het niet meer gewend, reageren dus emotioneler, waardoor het als sensationeel wordt gezien. Dat terwijl het verlangen naar kennis van het eigen lichaam heel begrijpelijk is, alleen is het de vraag in hoeverre het toegeven eraan ethisch verantwoord is.

Duitse Dokter

De tentoonstelling Bodies The Exhibition van Roy Glover die momenteel in de Beurs van Berlage te zien is, dient niet verward te worden met Body Worlds van de Duitse dokter Gunther von Hagens. Zijn naam is in combinatie met het tentoonstellen van geprepareerde lichamen al veel langer bekend, en hij is dan ook degene die de techniek uitvond en er beroemd (en berucht) mee werd.

Het mag dan subjectief zijn en gebaseerd op het zien van foto’s, maar Gunther von Hagens ziet er eng uit. Weinig mensen zullen na het zien van deze man in het volste vertrouwen hun lichaam aan hem doneren. Zijn zwarte hoed zet hij zelfs tijdens autopsies niet af, waardoor hij zo uit The Addams Family lijkt weggelopen. Von Hagens’ praktijken en uitvindingen zijn al jaren omstreden. Hij studeerde medicijnen in Duitsland, en haalde in 1975 zijn doctoraat aan de Universiteit van Heidelberg. In die tijd begon hij ook serieus te experimenteren met het prepareren van lichamen. Hij ontwikkelde een inmiddels gepatenteerde methode, plastination, waarmee lichamen bewaard kunnen worden. Het werkt als volgt: nadat een lichaam gebalsemd is om verderf tegen te gaan, wordt het eerst in een bad met aceton gelegd, en wordt door extreme temperatuurverlaging het water in de cellen vervangen door aceton. Dan volgt een bad in vloeiende polymeren (polyester of siliconen bijvoorbeeld). Door een vacuüm te creëren ‘kookt’ het aceton, en verlaat het de cel, maar trekt als het ware eerst de polymeren naar binnen. Zo houd je cellen met plastic erin over. De techniek, die veel tijd in beslag neemt, levert uiteindelijk een ‘lichaam’ op dat geurloos is en niet meer bederft, maar tegelijkertijd ook iets van zijn of haar menselijkheid verloren heeft. Dat wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door het ontbreken van de huid, die voor het proces wordt verwijderd. Daarnaast zorgt het plastic voor een haast popachtige uitstraling.

Openbaar

Von Hagens’ eerste Body Worlds tentoonstelling in 1995 deed veel stof opwaaien met de manier waarop de lichamen waren neergezet. Van deze tentoonstelling zijn vooral de man die zijn huid (het grootste orgaan ter wereld) als een jas over zijn arm heeft hangen, en de ruiter met paard die hun beider hersenen in zijn handen houdt, omstreden. Het doel van deze opstellingen is altijd educatief, sprak Von Hagens de kritiek tegen. De kijker leert over organen, de grootte van hersenen en spiermassa, en ziet bijvoorbeeld ook hoe spieren en pezen zich verhouden bij inspanning.

Een aantal jaar geleden verschoof het commentaar naar de herkomst van de lichamen. De voornaamste beschuldiging, dat er ‘zomaar’ lichamen uit China waren gebruikt, heeft Von Hagens altijd tegengesproken. Hoewel hij toegeeft dat er ooit iets misging met een leverancier die het minder nauw nam met ethiek, zegt hij alleen lichamen van donoren die toestemming hebben gegeven te gebruiken voor zijn tentoonstellingen. In 1982 is dit programma opgezet, en veel mensen tekenen er voor. Het probleem is alleen dat de certificaten van de lichamen gescheiden worden zodra ze binnenkomen voor preparatie, en vanaf dat moment anoniem zijn. Dat betekent dat niemand kan nagaan of de lichamen werkelijk van instemmende donoren zijn geweest, of misschien toch ergens anders vandaan komen.

Beurs van Berlage

Nu is er dan Roy Glover met zijn rondreizende rariteitenkabinet, dat in sommige opzichten wel erg veel lijkt op Von Hagens’ Body Worlds. Sinds twee jaar laat Glover ‘zijn’ lichamen aan de wereld zien. Dit is opmerkelijk omdat Von Hagens nooit toestemming heeft gekregen om in Nederland zijn lichamen te laten zien, terwijl het Glover wél is gelukt. Dat terwijl het verhaal achter Glover’s tentoonstelling bijna klinkt als een sinister sprookje: de lichamen zijn geprepareerd door Dr. Sui Hongjin, vroeger protégé van Von Hagens. Inmiddels zijn ze al jaren gezworen rivalen, en zijn er verschillende rechtszaken geweest. Von Hagens is in de media vrij open over dit verhaal, terwijl Glover’s site met geen woord rept over Von Hagens.

Alsof dit nog niet voldoende wenkbrauwen doet rijzen, is de herkomst van Glovers lichamen nog controversiëler dan die van Von Hagens’ verzameling. Glover doet geen moeite om te verhullen dat zijn lijken uit China komen zonder persoonlijke handtekening van de persoon bij leven. Hoewel hij stellig zegt toestemming te hebben van de Chinese autoriteiten weet iedereen dat die niet bepaald bekend staan om hun ethisch verantwoorde mentaliteit. De lichamen komen zonder naam, en zonder direct bewijs dat ze níet toebehoorden aan politieke gevangenen, aan bij het lab. Zelfs als we Glover op zijn woord moeten geloven zijn dit mensen geweest die nooit hebben overwogen om als educatief object te eindigen, terwijl ze de enigen zijn die er geen geld aan overhouden.

Week gevoel

De filosofie achter de tentoonstelling, “zien leidt tot kennis”, benadrukt de educatieve waarde van de preparaten. Vlak voor je naar binnen gaat weet je echter al dat er ook hele lichamen, van onbekende Chinezen, in typisch Amerikaanse houdingen staan: met basketbal of in een high five. In eerste instantie is er niets griezeligs aan. Een groot deel van de tentoonstelling bestaat uit lichaamsdelen, opgedeeld in verschillende functies, waaronder skelet, spieren en bloedsomloop; razend interessant omdat je eens rustig kunt bekijken hoe het er echt van binnen uitziet. Er lijkt weinig menselijks aan. Pas als je oog in (echt) oog staat met één van de complete lichamen is het misschien even slikken. De preparaten mogen dan van plastic lijken, als je er heel dichtbij staat (en dat mag), zie je toch dat het hier gaat om organisch weefsel. De houten vloer zorgt voor beweging in de zaal als er overheen gelopen wordt, waardoor soms een loshangende ‘draad’ (een ader) of zelfs een heel lichaam heen en weer wiegt. Ook zijn nagels en stoppels op bijna alle preparaten aanwezig. Dat bezorgde zelfs ondergetekende, die zeer geïntrigeerd naar hersenoperaties kan kijken, een behoorlijk week gevoel in de maag.

De tentoonstelling is erg leerzaam. Je ziet dwarsdoorsneden, alle aderen en slagaderen van het lichaam felgekleurd uitgelicht, en spieren en pezen in beweging. Alles is in duidelijke taal uitgelegd, vaak met voorbeelden van ziektes erbij. De rokerslongen zijn daarvan het bekendst geworden. Al met al kun je in anderhalf uur een stuk wijzer worden over de werking van het menselijk lichaam, en versteld staan van de ingenieuze ‘uitvinding’ die het eigenlijk is.

Echter, de vraag die je tijdens het rondlopen waarschijnlijk blijft bezighouden is: wat had deze persoon er van gevonden om zo tentoongesteld te worden? De dubieuze herkomst van de ‘preparaten’ in de Beurs van Berlage wordt ook in Nederland aan de kaak gesteld: bij de ingang staan een aantal kruizen met daarop ‘onbekende Chinees’. De politieke achtergrond daar gelaten, gaat het hier vooral om keuzevrijheid. Uiteindelijk hangt het af van de mens zelf, of je op deze manier vereeuwigd wilt worden, en of het idee erachter voor jou aantrekkelijk is of niet. Als je graag vereeuwigd wilt worden, en anders dan met foto of schilderij, is dit ook een optie. De gedachte erachter kan zijn dat je dan kennis overbrengt, of juist dat je in kunst verandert.