tijdelijke tentoonstelling Archieven - Pagina 3 van 9

Kunst / Expo binnenland

Ieder kind een eigen verhaal

recensie: Kinderen van de Haagse School - Panorama Mesdag

dinsdag 30 januari 2024 / door: Loïs Mennens / beeld: Wally Moes, Schaftuurtje, 1885, olieverf op doek, 97 x 149 cm, Collectie Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam. Foto: Studio Tromp 4 Sterren

Spelen, ravotten en schilderen, maar ook meewerken op het land, in de visserij en in huis. Dit was de realiteit voor kinderen tegen het einde van de negentiende eeuw. In Panorama Mesdag krijgen wij nu een inkijkje in hun leefwereld.

De Haagse schoolschilders, waaronder bekende namen als Hendrik Willem Mesdag, Jozef Israëls en Jacob Maris, stonden bekend om hun schildertechniek met brede penselen en losse verfstreken. Hiermee slaagden ze erin sfeer te scheppen, uiterst geschikt voor het intieme thema van de leefwereld van kinderen. Het is een vernieuwend idee om de schilderijen rond dit thema onder de aandacht te brengen, aangezien hier in het verleden weinig focus op is geweest. Meer bekend zijn de oer-Hollandse zeegezichten en landschappen, of de voorstellingen met arme vissers en boeren.

Zorgeloos spelen of al jong aan het werk?

In de eerste zaal zien we kinderen op het strand, in de dierentuin, spelend met poppen of in de sneeuw; het kan niet op. Dit staat in sterk contrast met de schilderijen uit de tweede zaal, waar we geconfronteerd worden met hardwerkende kinderen. Er wordt vee gehoed, handwerk gedaan, op zee gewerkt, er worden vodden geraapt en manden gevlochten. Dit type voorstellingen bracht goede prijzen op in de kunsthandel en werd geprezen om de pure schoonheid van het eenvoudige leven.

Floris Arntzenius, Het lucifermeisje, 1890, olieverf op doek, 130 x 75,8 cm, collectie Haags Historisch Museum

Het meest schrijnende tafereel is het lucifermeisje; zich staande houdend met krukken, probeert ze lucifers te verkopen om bij te verdienen en zo iets bij te dragen aan het gezin. Haar ongelukkige gezichtsuitdrukking, ongemakkelijke houding en bevuilde kleding laten niets aan de verbeelding over. Waarom deze armoedige en ongelukkige aspecten werden uitvergroot, legt Frederik van Eeden uit in een citaat uit 1888 dat in deze zaal op de muur staat: ‘Hun [de schilders van de Haagse school, red.] schoonheidsgevoel werd het meest bevredigd door de armoedigste huisjes, de meest armelijk gekleede lieden. Ze vonden dat mooi […] Mooi, zeggen ze, mooi – dat is vuil.‘

Portretten van eigen kroost

De kinderen van de Haagse Schoolschilders leidden een heel ander leven dan hun werkende leeftijdsgenoten. Dit zien we op de intieme portretten die de schilders van hun kinderen maakten. Ze zijn onbezorgd aan het tekenen, lezen, muziek maken en hebben nette kleding aan. Een aantal schilders gebruikten hun kinderen als model voor hun commerciële werk, maar meestal waren deze portretten bedoeld voor persoonlijk gebruik.

Een speciale link met de familie Mesdag wordt in de tentoonstelling gelegd via Klaasje, het enige kind van Hendrik Willem Mesdag en Sientje Mesdag-Van Houten, dat op zevenjarige leeftijd overleed. Een aantal van zijn kindertekeningen, die bewaard zijn gebleven in Mesdags schetsboeken, zijn nu samen met familieportretten en persoonlijke fotoalbums van de Mesdags voor het eerst te zien.

Thérèse Schwartze, Portret van Thérèse Ansingh, olieverf op doek, 59 x 47 cm, Particuliere collectie. Foto: Piet Gispen

Vakvrouwen

Vrouwelijke kunstschilders aan het einde van de negentiende eeuw, zoals Wally Moes en Barbara van Houten, hadden te maken met een lastig dilemma: trouwen of leven als kunstenaar? Degenen die voor dat laatste kozen, bleven kinderloos. Hoewel zij dus geen portretten van eigen kinderen vervaardigden, was het portretteren van kinderen wel een geliefd onderwerp onder deze vrouwen. Panorama Mesdag wijdt daarom de derde en laatste tentoonstellingszaal aan deze vakvrouwen en hun schilderijen en tekeningen van andermans kinderen.

Hoewel de tentoonstelling klein van omvang is, wordt met behulp van 45 schilderijen en tekeningen en duidelijke zaal- en objectteksten, een prachtig beeld neergezet van de leefwereld van kinderen tegen het einde van de negentiende eeuw. Panorama Mesdag heeft het voor elkaar gekregen om een originele invalshoek te vinden wat betreft schilders van de Haagse school en er is een mooie poging gedaan om de vrouwelijke kunstschilders uit die tijd ook een prominente plek te geven. Mocht je je in Den Haag bevinden, dan is deze tentoonstelling zeker een bezoekje waard.

Kinderen van de Haagse School - Panorama Mesdag

Gezien in: Panorama Mesdag, Den Haag
Nog te zien tot: maandag 20 mei 2024

Beoordeling: 4.5 sterren

Link: tentoonstelling

Kunst / Expo binnenland

Ieder kind een eigen verhaal

recensie: Kinderen van de Haagse School - Panorama Mesdag

dinsdag 30 januari 2024 / door: Loïs Mennens / beeld: Wally Moes, Schaftuurtje, 1885, olieverf op doek, 97 x 149 cm, Collectie Museum Boijmans van Beuningen, Rotterdam. Foto: Studio Tromp 4 Sterren

Spelen, ravotten en schilderen, maar ook meewerken op het land, in de visserij en in huis. Dit was de realiteit voor kinderen tegen het einde van de negentiende eeuw. In Panorama Mesdag krijgen wij nu een inkijkje in hun leefwereld.

De Haagse schoolschilders, waaronder bekende namen als Hendrik Willem Mesdag, Jozef Israëls en Jacob Maris, stonden bekend om hun schildertechniek met brede penselen en losse verfstreken. Hiermee slaagden ze erin sfeer te scheppen, uiterst geschikt voor het intieme thema van de leefwereld van kinderen. Het is een vernieuwend idee om de schilderijen rond dit thema onder de aandacht te brengen, aangezien hier in het verleden weinig focus op is geweest. Meer bekend zijn de oer-Hollandse zeegezichten en landschappen, of de voorstellingen met arme vissers en boeren.

Zorgeloos spelen of al jong aan het werk?

In de eerste zaal zien we kinderen op het strand, in de dierentuin, spelend met poppen of in de sneeuw; het kan niet op. Dit staat in sterk contrast met de schilderijen uit de tweede zaal, waar we geconfronteerd worden met hardwerkende kinderen. Er wordt vee gehoed, handwerk gedaan, op zee gewerkt, er worden vodden geraapt en manden gevlochten. Dit type voorstellingen bracht goede prijzen op in de kunsthandel en werd geprezen om de pure schoonheid van het eenvoudige leven.

Floris Arntzenius, Het lucifermeisje, 1890, olieverf op doek, 130 x 75,8 cm, collectie Haags Historisch Museum

Het meest schrijnende tafereel is het lucifermeisje; zich staande houdend met krukken, probeert ze lucifers te verkopen om bij te verdienen en zo iets bij te dragen aan het gezin. Haar ongelukkige gezichtsuitdrukking, ongemakkelijke houding en bevuilde kleding laten niets aan de verbeelding over. Waarom deze armoedige en ongelukkige aspecten werden uitvergroot, legt Frederik van Eeden uit in een citaat uit 1888 dat in deze zaal op de muur staat: ‘Hun [de schilders van de Haagse school, red.] schoonheidsgevoel werd het meest bevredigd door de armoedigste huisjes, de meest armelijk gekleede lieden. Ze vonden dat mooi […] Mooi, zeggen ze, mooi – dat is vuil.‘

Portretten van eigen kroost

De kinderen van de Haagse Schoolschilders leidden een heel ander leven dan hun werkende leeftijdsgenoten. Dit zien we op de intieme portretten die de schilders van hun kinderen maakten. Ze zijn onbezorgd aan het tekenen, lezen, muziek maken en hebben nette kleding aan. Een aantal schilders gebruikten hun kinderen als model voor hun commerciële werk, maar meestal waren deze portretten bedoeld voor persoonlijk gebruik.

Een speciale link met de familie Mesdag wordt in de tentoonstelling gelegd via Klaasje, het enige kind van Hendrik Willem Mesdag en Sientje Mesdag-Van Houten, dat op zevenjarige leeftijd overleed. Een aantal van zijn kindertekeningen, die bewaard zijn gebleven in Mesdags schetsboeken, zijn nu samen met familieportretten en persoonlijke fotoalbums van de Mesdags voor het eerst te zien.

Thérèse Schwartze, Portret van Thérèse Ansingh, olieverf op doek, 59 x 47 cm, Particuliere collectie. Foto: Piet Gispen

Vakvrouwen

Vrouwelijke kunstschilders aan het einde van de negentiende eeuw, zoals Wally Moes en Barbara van Houten, hadden te maken met een lastig dilemma: trouwen of leven als kunstenaar? Degenen die voor dat laatste kozen, bleven kinderloos. Hoewel zij dus geen portretten van eigen kinderen vervaardigden, was het portretteren van kinderen wel een geliefd onderwerp onder deze vrouwen. Panorama Mesdag wijdt daarom de derde en laatste tentoonstellingszaal aan deze vakvrouwen en hun schilderijen en tekeningen van andermans kinderen.

Hoewel de tentoonstelling klein van omvang is, wordt met behulp van 45 schilderijen en tekeningen en duidelijke zaal- en objectteksten, een prachtig beeld neergezet van de leefwereld van kinderen tegen het einde van de negentiende eeuw. Panorama Mesdag heeft het voor elkaar gekregen om een originele invalshoek te vinden wat betreft schilders van de Haagse school en er is een mooie poging gedaan om de vrouwelijke kunstschilders uit die tijd ook een prominente plek te geven. Mocht je je in Den Haag bevinden, dan is deze tentoonstelling zeker een bezoekje waard.

Kinderen van de Haagse School - Panorama Mesdag

Gezien in: Panorama Mesdag, Den Haag
Nog te zien tot: maandag 20 mei 2024

Beoordeling: 4.5 sterren

Link: tentoonstelling

Kunst / Expo binnenland

Honderdvijftig dagen Rembrandt in De Lakenhal

recensie: Rembrandts vier zintuigen – zijn eerste schilderijen

maandag 22 januari 2024 / door: Els van Swol / beeld: zaalbeeld, foto Joep Jacobs 3 Sterren

Hoe hebben we het nu: vier zintuigen? Het zijn er toch vijf? Dat klopt: zicht, gevoel, gehoor, reuk en smaak. Museum De Lakenhal in Leiden toont er vier. Van stadgenoot Rembrandt. De eerste vier, want de ‘smaak’ is spoorloos.

Rembrandt maakt ze rond zijn achttiende levensjaar (1624-’25) wanneer hij in Leiden woont en werkt. De brillenverkoper (zicht), wordt in 2012 door De Lakenhal aangekocht. De andere drie bevinden zich in The Leiden Collection (New York), de privéverzameling van het echtpaar Kaplan: De operatie (gevoel), De drie zangers (gehoor) en De flauwgevallen patiënt (reuk) dat het als laatste koopt, in 2015. Het is het eerste schilderij met Rembrandts signatuur: RHF (Rembrandt Harmenszoon Fecit).

De vier kleine schilderijen zijn eerder te zien geweest in het Rembrandthuis in Amsterdam (2016-’17). Nu vormen ze de opmaat voor de viering van het honderdvijftig-jarig bestaan van De Lakenhal en zijn er honderdvijftig dagen te zien. In één zaal in het hart van het museum, bij de vaste collectie in de buurt.

Alledaagse scènes in eenzelfde opzet

Het zijn alledaagse scènes in felle kleuren, onder andere opvallend roze. Vernieuwend ook, weg van de beeldtradities en personificaties uit die tijd, pasteus (dik) en voor een jonge kunstenaar trefzeker geschilderd. Rembrandt experimenteert al met licht-donkereffecten (clair-obscur), realisme en dramatische emoties, de barokschilderkunst eigen. Waar hij dat allemaal vandaan heeft, is ook te zien in werk van zijn leermeesters en collega’s dat in dezelfde zaal hangt. En waar het toe leidde ook, in enkele schilderijen van leerlingen.

Het clair-obscur bijvoorbeeld vinden we terug op De Onderwereld met de boot van Charon (ca. 1620) van Rembrandts eerste leraar, Jacob van Swanenburgh. Die roze kleur op Lezende oude vrouw (ca. 1625-’26) van Rembrandts vriend en collega Jan Lievens, die waarschijnlijk ook is afgebeeld op de Drie zangers en Musicerend gezelschap. De kleur roze is trouwens ook gekozen voor de ondergrond waarop de schilderijtjes hangen.

De vier schilderijen hebben allemaal eenzelfde opzet: drie figuren in – voor die tijd – ouderwetse kleding met elementen waarvan men dan meent dat het oriëntaals is. Vergelijkbaar met de uitdossing van Rembrandts Musicerende gezelschap (1626) dat in de nabijheid van de vier is opgehangen.

Vorm versus inhoud

Maar het gaat verder dan alleen de invloed van Rembrandts leermeester. Ook de invloed ervan op weer zijn leerlingen komt aan bod. En hoe ze met die invloed omgaan, ervan afwijken. Zoals Gerrit Dou in een zelfportret (ca. 1632). Dou schildert immers niet zozeer pasteus; hij was een Leidse fijnschilder.
De roze kleur komen we ook weer tegen op een doek van Harmen Steenwijk, een Vanitas stilleven (ca. 1650).

De nadruk ligt vooral op de vormelijke aspecten van de werken die worden getoond. Op zich een beperking die voor zo’n kleine, door conservator oude kunst Janneke van Asperen samengestelde expositie in slechts één zaal begrijpelijk is. Maar het maakt wél nieuwsgierig naar een meer inhoudelijke insteek.

Rembrandt Harmensz. van Rijn, Brillenverkoper (het Gezicht), ca.1624-1625, Museum De Lakenhal

Een voorbeeld. Op De brillenverkoper staat de verkoper (Rembrandts vader?) afgebeeld met een opvallende (oriëntaalse) muts, een soort sjtreimel of shtreimel zoals getrouwde joodse mannen die nog wel dragen. Een mooi en vergelijkbaar voorbeeld schildert een andere leerling van Rembrandt, Samuel van Hoogstraten op zijn Man achter een raam (1653, Kunsthistorisches Museum, Wenen). Lang denkt men dat dit rabbijn Lipmann Heller is, een jaar na diens dood geschilderd, hoewel daar nu aan wordt getwijfeld. Dat is link één.

Een andere link is het gegeven dat joden in de tijd van Rembrandt, met zijn gilden, brillen mogen verkopen. Zo komen ze aan de niet antisemitisch bedoelde bijnaam ‘brillenjood’, die later een negatieve bijklank krijgt. Zo zou Rembrandt al jong, nog voor hij in Amsterdam in de Jodenbuurt woont, aandacht voor zo’n joods attribuut tonen.

Het is een beetje jammer dat De Lakenhal zo’n context als deze niet meeneemt en de nadruk legt op formele kenmerken van de getoonde schilderijen. Misschien bij een volgende keer, of tijdens een college op de eerste zondag van de maand wel? Dat maakt een reisje naar Leiden voor sommige mensen vast nog waardevoller.

Rembrandts vier zintuigen – zijn eerste schilderijen

Gezien in: Lakenhal, Leiden
Nog te zien tot: zondag 16 juni 2024

Beoordeling: 3.5 sterren

Link: expositie

Kunst

special: Ensorjaar in België

Het stilleven van Ensor: eigenzinnig en grotesk

donderdag 11 januari 2024 / door: Denise Hermanns / beeld: James Ensor, Rozen (Roses), 1892. Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel. Foto : J. Geleyns 0 Sterren

In 2024 wordt de 75^ste sterfdag van James Ensor herdacht met een speciaal Ensorjaar in België. Verschillende tentoonstellingen worden georganiseerd om zijn kunstenaarschap te vieren. Rose, Rose, Rose à mes yeux! James Ensor en het stilleven in België, 1830-1930 in Mu.ZEE in de historische badplaats Oostende is de eerste tentoonstelling die volledig gewijd is aan het stilleven van Ensor, een genre dat hij radicaal vernieuwde. Het laat zien hoe de Belgische meester afscheid nam van de academische traditie, en zijn eigen weg koos door de kunst.

De Britse Vlaming James Ensor (1860-1949) maakte ongeveer tweehonderd stillevens, een genre dat hij ooit omschreef als ‘de triomf van de kleur en van het leven’. Een kwart van deze werken is in Mu.ZEE in de badplaats Oostende te zien, waaronder enkele bijzondere bruiklenen uit Europese musea en privéverzamelingen. Bij de entree geven een klein stilleven met rozen en andere bloemen in warme kleuren en een gedicht de naam Rose, Rose, Rose à mes yeux! aan de tentoonstelling:

Noble Rose entre toutes les Roses, Rose des heures, Rose des vents, Rose altière des guerriers d’Angleterre, Rose diamantée, Rose nostalgique des pays ardents, Rose lunaire, Rose capitale, Rose songeuse des nuits d’été, Rose des poètes, soyez toujours Rose, Rose, Rose à mes yeux – James Ensor, 1923

Thuis bij de meester

Ensor was een pionier van het symbolisme. In het James Ensorhuis in Oostende, de plek waar hij vanaf 1917 tot aan zijn dood woonde en werkte, kun je interactief ontdekken hoe hij zijn artistieke visie ontwikkelde. Zijn geboorteplaats Oostende, ‘Koningin der Badsteden’, speelde hierbij een essentiële rol. Hij vond inspiratie in de stad, op het strand en in de cultuur, maar hij voelde zich er vaak ook een buitenstaander. Zijn vernieuwende stijl en gedurfde, vaak satirische onderwerpen werden niet altijd begrepen of gewaardeerd. Toch was Ensor geen kluizenaar en deed hij er ook buiten het atelier alles aan om zich als de grote ‘Maestro’ te manifesteren. In de stijlkamers met originele meubelen en reproducties waan je je even terug in die tijd. Ook is er een souvenirwinkeltje van de familie te zien, met exotische schelpen, opgezette vissen, Chinese souvenirs en griezelige carnavalsmaskers. Deze elementen keren terug in de stillevens van Ensor, die even verderop worden geëxposeerd in Mu.ZEE.

Pionier

James trok op zijn zeventiende naar de Academie van Brussel, maar na drie jaar keerde hij teleurgesteld en zonder diploma terug. Thuis in zijn atelier op zolder creëerde de Vlaming zijn eigen kunst, zowel in stijl als iconografie. De eigenzinnige meester hoort volgens de tentoonstellingsmakers van Mu.ZEE thuis in het rijtje Edvard Munch, Claude Monet en Odilon Redon. Het werk van deze Europese avantgardisten markeert de beginfase van het modernisme. Om de kwaliteit en moderniteit van Ensors oeuvre te kunnen tonen, wordt in de tentoonstelling echter een andere vergelijking gemaakt, namelijk met andere Belgische kunstenaars uit de negentiende en twintigste eeuw. Om voor deze 120 extra stillevens ruimte te creëren, zijn er pop-upachtige wanden van ruw hout geïnstalleerd, die hier en daar een doorkijkje mogelijk maken. Het in een oud warenhuis gevestigde museum is in afwachting van een langdurige renovatie die na het Ensorjaar van start zal gaan.

Academische perfectie

Hubert Bellis, Daags na carnaval. Collectie M Leuven, inv. S/14/B. Foto: Dominique Provost

De tentoonstelling begint met een vrij lange reeks schilderijen van kunstenaars die in in de stijl van de academie werkten. Tal van trucjes werden bedacht om composities virtuositeit en levendigheid te geven. Door een gezicht toe te voegen trek je de aandacht, zo demonstreert Hubert Bellis met zijn grote doek. Veel meesters tonen technische perfectie in rijp fruit en groenten, dode vissen met hele grote ogen, geschoten wild en weelderige bloemboeketten, naast oosterse waaiers en porselein. Veel creaties blijven echter vrij statisch en decoratief. Dit gebrek aan artistieke ambitie kan niet iedereen worden aangerekend. Vrouwelijke kunstenaars werden immers buiten de academies gehouden en moesten hun onderwerpen maar in huiselijke sfeer zien te vinden. De melancholie van hun lot wordt treffend weerspiegeld in het schilderij met dodenmasker van Berthe Art uit 1885.

James Ensor, De rog (La raie), 1892. Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Brussel, inv. 4489. Foto: J. Geleyns

Een eigen koers

Een vrolijke ommekeer vindt plaats in het centrale deel, dat het intrigerende stilleven van James Ensor laat zien. Met name de jaren 1880 en ‘90 markeren zijn meest creatieve periode. Waar hij in het begin vooral bezig is met materie, licht en reflectie in vrij brave composities, neemt kleur het in zijn latere werk over. Door parelmoer aan het wit toe te voegen, verdoezelt hij de hardheid van zijn kleuren. Het resultaat is daar: zijn stillevens zijn fris van kleur en lijken bijna licht te geven. Het zijn zelfstandige kunstwerken waarin naast huisraad, bloemen, vruchten en schelpen, meer exotische en theatrale motieven figureren. De maskers verbeelden voor de veelal onbegrepen en bespotte kunstenaar de ware aard van de mens. In plaats van het gelaat te verbergen, tonen ze de gezichten van zijn kwelgeesten. Experimenten met beeldtaal vallen ook op in de ruimte met Ensors prachtige tekeningen vol raadselachtige duivels, monsters en doodshoofden, in de geest van Bosch en Bruegel. Hij schuwt provocatie niet, zo is te zien in De rog uit 1892. Hij schildert een rechtop zittende dode rog met dikke staart, die de toeschouwer lijkt aan te kijken. De erotische sfeer van de voorstelling wordt versterkt door een grote schelp met vleeskleurige binnenkant.

Voorbij het stilleven

In de laatste zalen wordt weer context gecreëerd met werk van andere Belgische meesters. Gevestigde moderne meesters die zich ook hebben toegelegd op het stilleven gaan net als Ensor het experiment aan. Louis Thevenet en Albert Saverys zijn present, maar ook Rik Wouters, Gustave Van de Woestyne en Walter Vaes die nog meer een eigen richting zoeken, passeren de revue. Ensors stadsgenoot Louis Spilliaert is geen stillevenschilder maar hij maakt ze wel. Zijn objecten lijken individuen die worden geportretteerd. Het stilleven wordt vormelijker en gaat over representatie, de essentie, en ook met het traditionele perspectief wordt druk geëxperimenteerd. In de epiloog pakt Jean Brusselmans uit met zijn stapeling van allerlei verschillende vormen. Kunstenaars René Magritte, Marthe Donas en Frits Van den Berghe spelen in hun composities eveneens met de grenzen van het concept, waardoor het stilleven haast lijkt op te houden te bestaan.

#Ensor2024

James Ensor, Masker en schaaldieren (Masque regardant des crustacés), 1891. Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, inv. 1958. Foto: Rik Klein Gotink

Oostende en Antwerpen bundelen hun krachten met een complementair Ensorjaar. Tot en met augustus 2024 brengt Oostende een museaal programma en een gevarieerd stadsfestival ter ere van Ensor. Er zijn theateropvoeringen, concerten, exposities, buitenactiviteiten en zelfs de restauranthouders en pralinemakers maken van je bezoek aan de historische badplaats een feest. In september 2024 neemt Antwerpen de fakkel over met vier uiteenlopende tentoonstellingen van internationale allure over Ensors blijvende relevantie door de kruisbestuiving met hedendaagse kunst, mode en fotografie, met als grootste klapper Ensors stoutste dromen. Het impressionisme voorbij in KMSKA. Brussel haakt aan met James Ensor. Inspired by Brussels, een tentoonstelling die in februari zal plaatsvinden in De Koninklijke Bibliotheek van België.

De tentoonstelling in Mu.ZEE is nog geopend tot en met 14 april 2024. Informatie: www.muzee.be

Alle tentoonstellingen, activiteiten, events die plaatsvinden in Oostende en Antwerpen zijn te vinden op https://www.ensor2024.be

Ensorjaar in België

Wit bloemenkazuifel, Haarlem Maagden van den Hoeck, ca. 1662-1663.

Marco Sweering - Museum Catharijnconvent

Kunst / Expo binnenland

Flowerpower in de kerk

recensie: Fashion for God

Marco Sweering - Museum Catharijnconvent

donderdag 21 december 2023 / door: Denise Hermanns / beeld: Wit bloemenkazuifel, Maagden van den Hoeck, Haarlem ca. 1662-1663 - Museum Catharijneconvent 4 Sterren

De tentoonstelling Fashion for God in Museum Catharijneconvent werpt licht op de Noordelijke Nederlanden na de Reformatie. Een periode waarin katholieken hun geloof enkel in schuilkerken mogen belijden. Zowel letterlijk als figuurlijk wordt alles uit de kast gehaald om het geloof levend te houden. Kostbare kerkgewaden en verfijnde borduursels worden nu in het Utrechtse museum gepresenteerd, maar ook uitbundige baljurken en statige schilderijen zijn te gast op dit opmerkelijke feest waar vrouwen een cruciale rol spelen.

In de protestantse Republiek van de zeventiende en achttiende eeuw worden katholieke kerkgangers gedwongen hun diensten buiten het zicht te organiseren in schuilkerken. Ze willen de identiteit van hun geloofsgemeenschap behouden. Maar, hoe doe je dat in een tijd van schaarste? Kerkleider Sasbout Vosmeer deelt inventarissen uit en begint als een van de weinige mannen met het maken van kerkelijk textiel. Zijn minutieus geborduurde ‘kerksieraden’ hebben een middeleeuws voorkomen. Dikke reliëfborduursels van zijde en gouddraad vormen prachtige voorstellingen, soms geïnspireerd op werken van de beroemde oude meesters.

Pracht en praal

In Haarlem zijn het de ‘Maagden van Den Hoeck’ die de naald en draad ter hand nemen. Deze semi-religieuze vrouwen, ‘kloppen’ genoemd, maken eigentijdse creaties met daarop veelal vrouwelijke heiligen. Fashion for God belicht hun creaties en levens, opgetekend door Trijn Jans Oly. De kloppen doen artistiek niet onder voor de mannen, die zich buiten de kerkmuren toeleggen op kostbare kleding voor de elite. De kazuifel met paramenten in internationale Barokstijl van rond 1640 laat zien hoe ook de kloppen van Gouda hun tijd ver vooruit zijn. Het schilderij van Wouter Pietersz. Crabeth II onthult dat pastoor Pieter Purmerent, bekend om zijn bekeringen van protestanten, dit gebloemde kleed mag dragen. Dankzij de grote hoeveelheid informatie, soms lastig te lezen op de stoffen banieren, komen makers en dragers weer tot leven.

Van baljurk tot koorkap

Prachtige portretten en luxueuze japonnen tonen hoe er in de Republiek, onder invloed van de Franse couture, een ware bloemenrage ontstaat. In een gewaagde en soms suikerzoete vormgeving van MAISON the FAUX, illustreert het museum hoe de katholieke kerk ook in de achttiende eeuw met de modetrends blijft meegaan. Chinese zijden stoffen met ingeweven bloempatronen vinden hun weg naar het altaar. Vermogende vrouwen schenken hun weelderige baljurken zodat daar liturgische gewaden van kunnen worden gemaakt. Een win-winsituatie, want de gulle geefster kan zo haar vroomheid aan mede-kerkgangers tonen. De tentoonstelling verbeeldt de indrukwekkende veerkracht en inventiviteit van een geloofsgemeenschap in onderdrukking. De ‘Hemelse balzaal’ biedt een haast goddelijke afsluiting met een catwalk van spiegels waar kleurige koorkappen met gouden franjes in alle vrijheid op ritmische muziek rond mogen zwieren.

Fashion for God is nog tot en met 21 januari 2024 te bezichtigen in het Utrechtse Museum Catharijneconvent. Je kunt er rond de kerstdagen ook een kijkje nemen bij de Napolitaanse kerststal.

Fashion for God

Gezien in: Museum Catharijneconvent, Utrecht
Nog te zien tot: maandag 22 januari 2024

Beoordeling: 4.5 sterren

Link: Museum Catharijneconvent

Voor u geselecteerd door de auteur:

Kunst / Expo binnenland

Meeslepend en om stil van te worden

recensie: Meredith Monk: Calling

woensdag 13 december 2023 / door: Els van Swol / beeld: Meredith Monk: Calling (2023). Co-presented by Oude Kerk Amsterdam and Hartwig Art Foundation. Photo Aad Hoogendoorn 5 Sterren

Wanneer je als bezoeker de ronde langs alle werken van Meredith Monk in de Amsterdamse Oude Kerk hebt gemaakt, kom je bij het gastenboek dat uitnodigend open ligt. Je leest wat er zoal in is geschreven, variërend van lovend tot zeer lovend aan de ene kant en negatief tot wel erg negatief aan de andere kant. ‘Schaamteloos’, merkt iemand op, deze moderne kunst in een kerk waar mensen liggen begraven.

Nu is het een beetje goedkoop om als tegenreactie te wijzen op oude schilderijen van bijvoorbeeld Emanuel de Witte waarin verschillende hondjes door de kerk rennen, mannen al keuvelend rondlopen, in de banken zitten of – al pratend – met hun arm op de leuning ervan overhellen naar hun gesprekspartner. Je kunt je ook beperken tot de inhoud en vorm van het werk van Meredith Monk zelf. Dat gaan we hier doen. Maar eerst iets over de kunstenares zelf.

Meredith Monk

Monk (1942) is een veelzijdige, Amerikaanse kunstenaar. Afgelopen Holland Festival (HF) werd er nog een werk van haar, Indra’s Net, uitgevoerd in de Amsterdamse Gashouder. Een deel ervan wordt nu in de tentoonstelling gepresenteerd: Rotation Shrine. ‘Een samenspel van muziek, beweging en architectuur, dat hemelse, aardse en menselijke dimensies uitdrukt in geluid, video en performance’, stelt het Holland Festival op zijn website over Indra’s Net

Daarmee omschrijft het HF het werk van Monk raak. Want ze is componist van aan minimal music herinnerend werk, performer, regisseur, zanger, filmmaker en danser/choreograaf in één. Alle disciplines combineert ze tot een Gesamtkunstwerk. Zo ook in deze eerste Europese overzichtstentoonstelling die in samenwerking met de Hartwig Art Foundation vorm wordt gegeven.

Hemel, aarde, mensen en engelen

Het gaat nu vooral om die trits woorden: hemelse, aardse en menselijke dimensies. Het een valt niet los te maken van het ander. Dat blijkt meteen al bij binnenkomst in de Oude Kerk. Je oog wordt getrokken door wat je een trap of een piramide zou kunnen noemen, die reikt vanaf de zerken tot in de lucht. Op elke trede liggen alledaagse, in was gedoopte voorwerpen als zijn het relikwieën. Je zou het spiritueel kunnen noemen, maar ook een Calling, een roep die uitnodigt om over die gestolde voorwerpen na te denken.

Je ziet een doosje eieren, verwijzend naar het begin van het leven of naar Pasen. Je ziet slippers, losgezongen van de grond. Twee kerstboompjes en een blokfluit die hun oorspronkelijke functie hebben verloren. Net als de analoge telefoon helemaal in top. Zoiets als de bellende engel aan de zuidkant van de Sint Jan in Den Bosch. Je mag er je eigen associaties op los laten. Sterker nog: je mag zelf ook een voorwerp inbrengen dat aan de installatie wordt toegevoegd en zo meebouwen aan collectieve herinneringen.

Vruchtbaarheid, geboorte, leven en dood

Hemel, aarde, mensen en engelen, maar ook: vruchtbaarheid, geboorte, leven en dood, constructie en deconstructie zoals in de Volcano Songs Shire. Het zijn geluidsopnames die je hoort en een film die je ziet. Met bloemen, dieren en organismen. Het levert een spanning op tussen leven en dood, zoals de natuur zelf ook is. De muziek in Juice sterft niet voor niets weg, maar blijft op een of andere manier toch in je hoofd hangen. En dan die rode schoenen, die je in de kubus waarin dit werk wordt getoond op de grond ziet liggen. Rood als bloed, rood als de liefde. Je ziet ze als je tussen de boomstammen door kijkt naar de achterwand. En je ruikt het hout. Zo speelt de tentoonstelling in op alle zintuigen.

Je zou het een meditatie kunnen noemen waar je doorheen loopt en die je omgeeft. Een meditatie van ‘alledaagse archeologie’, zoals het begeleidende boekje over Offering Shrine schrijft. Alledaagse voorwerpen, zoals op de piramide aan het begin, die zijn gestold en wie weet, net als permafrost (bevroren grond) later weer tot leven komen. Constructief en deconstructief.

Installation view Songs of Ascension Shrine (2023), Meredith Monk: Calling (2023). Co-presented by Oude Kerk Amsterdam and Hartwig Art Foundation. Photo Aad Hoogendoorn

‘Complete kunst’ staat er ook in dat boekje. Compleet als het leven, inclusief de dood. Als een cirkel die af is, gelijk Silver Lake with Dolmen Music in het hoogkoor: zes stoelen staan in een ovaalvorm binnen een cirkel van stenen. Net als Songs of Ascension Shrine, waarin op drie schermen musici en dansers een cirkelvormige trap (in Ann Hamiltons Oliver Ranch Tower in Geyserville, Californië) afdalen en bestijgen. ‘Hemelse, aardse en menselijke dimensies’ uitgedrukt in ‘geluid, video en performance’. Meeslepend en om stil van te worden.

Meredith Monk: Calling

Gezien in: Oude Kerk, Amsterdam
Nog te zien tot: zondag 17 maart 2024

Beoordeling: 5 sterren

Link: expositie Meredith Monk

Kunst / Expo binnenland

Houten honden en koddige konijnen

recensie: Tom Claassen - Museum Beelden aan Zee

maandag 11 december 2023 / door: Sophia Bustin / beeld: foto Sophia Bustin 4 Sterren

Tom Claassen is een kunstenaar uit Heerlen die vorm en vormloosheid weet te vangen in één werk. Met grote beelden neemt hij de bezoeker mee naar een wereld van zachte wezens in grote verhalen. Zijn tentoonstelling in Museum Beelden aan Zee toont werken vanaf zijn beginperiode tot aan twee speciaal voor deze tentoonstelling ontworpen projecten.

Konijntjes, hondjes, kikkers en een nijlpaard. De beelden zijn schattig, wild en enigszins afstandelijk. Door de grootte en hardheid van het materiaal zijn ze onbenaderbaar en toch speels uitnodigend. Het is het eerste wat opvalt: een botsing tussen materiaal en ontwerp. De ludieke beelden zijn hard en koud, maar hebben een zachte verschijning. Komisch en soms triest. Schattig en soms eng. De beelden spreken een breed publiek aan en strelen het oog. Er is ook nog een diepere laag te ontdekken.

Vormen zonder details

De vorm is het eerste wat je ziet aan de werken van Claassen. Het zijn grote beelden gemaakt van harde materialen. Toch belichamen de beelden een soort ‘anti-identiteit’. Het archetypische wordt uitvergroot en is de kwintessens van zijn werk. De Heerlense kunstenaar ontbloot in zijn werken namelijk een grondlaag die je met gedetailleerde uitwerking over het hoofd ziet. Deze oerlaag is herkenbaar en er ontstaat al snel een emotionele ‘klik’ met de werken. De kracht van Claassens beeldtaal zit in de onverwachte vriendelijkheid van zijn werk.

Deze vriendelijkheid is bijvoorbeeld terug te zien in het Zandleeuwentapijt. Claassen heeft bewust gekozen voor leeuwinnen omdat mannetjesleeuwen, met grote manen, veel details hebben. Dat kan volgens de kunstenaar afleiden van de krachtige uitstraling van de leeuw en teveel wijzen naar de kundigheid van de maker. De leeuwinnen in het museum bundelen hun kracht in een statig tapijt. Onverwoestbaar en vorstelijk smelten ze uiteindelijk samen. Desondanks nodigt het gladde zand uit om op een zomerse dag te zonnebaden terwijl kinderen zandkastelen maken op hun ronde klauwen.

Gulliver en de Palletmannen

Voor Beelden aan Zee heeft Tom Claassens twee speciale kunstwerken gemaakt. Gulliver en Palletmannen. Gulliver verwijst naar de reus in het verhaal Gullivers reizen, een satirisch boek van de Ierse schrijver Jonathan Swift. De palletmannen symboliseren de pallets die elk jaar weer torenhoog worden opgestapeld om een reusachtige vuurzee te creëren op de Haagse stranden. Zo worden fantasierijke kustverhalen gecombineerd met bestaande strandtradities. De voorloper van deze twee projecten is het zittende Bronzen houten hondje uit 2002.

Hier zie je dat Claassens vormentaal en materiaalgebruik breekt met hoe hij voorheen werkte. Details sluipen in het werk en het gebruik van een boomstronk maakt het werk minder ‘oervormelijk’ dan zijn voorgaande beelden. Claassens wilde ontsnappen aan zichzelf. Dat is gelukt. Desondanks heeft deze beweging afgedaan aan de kracht van zijn beeldtaal. De reus uit Gullivers reizen is imposant om als ‘klein mens’ doorheen te lopen, maar de vervolgstap om een reus te zijn, wordt verzwakt wanneer je verder het museum binnenloopt. Een bescheiden trap zou je groter kunnen doen voelen.

De Palletmannen zijn letterlijk mannen van pallets. Interessant dat dit Haagse gebruik het museum heeft gehaald, maar het controversiële aspect van de palletbranden lijkt te missen. De kracht van Claassens beeldtaal wordt enigszins hersteld door het grote formaat van de twee werken en de originele verwijzingen naar de verhalen. In combinatie met zijn andere beelden is het een speelse tentoonstelling die uitnodigt om kunst onbeschaamd ‘mooi’ en ‘leuk’ te vinden.

Tom Claassen - Museum Beelden aan Zee

Gezien in: Museum Beelden aan Zee, Den Haag
Nog te zien tot: maandag 01 april 2024

Beoordeling: 4 sterren

Link: expositie Tom Claassen

https://www.stedelijk.nl/nl/nieuws/nan-goldin

Kunst / Expo binnenland

Van stills naar films

recensie: This Will Not End Well - Nan Goldin

https://www.stedelijk.nl/nl/nieuws/nan-goldin

zaterdag 09 december 2023 / door: Sofie Gombert / beeld: Nan Goldin, Self-portrait with eyes turned inward, Boston, 1989. © Nan Goldin. 4 Sterren

This Will Not End Well is niet de alledaagse fototentoonstelling zoals je haar waarschijnlijk gewend bent. Geen ingelijste foto’s netjes naast elkaar hangend aan de muur. Nee. De tentoonstelling bestaat uit zes diavoorstellingen ondersteund door muziek, bewegend beeld en soms een voice-over van de fotografe zelf. Nan Goldin presenteert haar fototentoonstelling daarom ook als filmmaker en niet als fotograaf.

Nan Goldin, French Chris on the convertible, New York City, 1979. © Nan Goldin.

Goldins werk wordt gezien als krachtig tijdsdocument. Ze fotografeert zichzelf en haar vrienden en laat vooral de kwetsbare kanten van het leven zien. Thema’s die voorbijkomen zijn bijvoorbeeld de hoogte- en dieptepunten van drugsgebruik, familietrauma’s en zelfdoding. Al rond de jaren tachtig begon Goldin haar diavoorstellingen te presenteren in clubs en bioscopen. Ze werkte deze voorstellingen de afgelopen jaren constant bij met nieuwe foto’s en andere elementen.

Foto of film?

Bij binnenkomst word je vrijblijvend verzocht om de camera(’s) op je telefoon af te plakken met een sticker, zodat je geen foto’s of video’s kunt nemen van het intieme werk dat hier getoond wordt. Dit verzoek hoor je de laatste tijd veel in nachtclubs, waar het dient om mensen aan te sporen te leven in het moment. Het is een mooi initiatief, dat ook zeker hier toepasbaar is. Alleen jammer dat de keuze wordt overgelaten aan de bezoeker.

De volledig zwarte zaal is opgedeeld in zes paviljoens, elk ontworpen door Hala Wardé met het specifieke werk als uitgangspunt. De diavoorstellingen worden getoond in deze paviljoens, waar je vrij naar binnen en buiten kunt lopen. Dit is aan de ene kant fijn, want niet iedereen heeft zo’n lange spanningsboog om alle diavoorstellingen, die variëren van 14 tot 45 minuten, helemaal te bekijken. Daarnaast zitten er soms akelige en verontrustende beelden tussen die je misschien liever niet wilt zien, zoals het injecteren van heroïne of heftige littekens en verwondingen. Aan de andere kant veroorzaakt de vrije in- en uitloop onrust bij de andere bezoekers. Ook weet je niet waar in het verhaal je binnenstroomt, wanneer je een nieuwe ruimte betreedt.

De manier van presenteren is misschien even wennen en heeft zo zijn voor- en nadelen. Het belangrijkste positieve punt is dat de presentatie veel toevoegt aan de beleving van het werk. Je bekijkt de foto’s namelijk een voor een met bijpassende muziek en in een vaste volgorde, gekozen door de maker. Deze combinatie prikkelt verschillende zintuigen, waardoor de foto’s nog meer tot leven komen. De fotoseries zijn zo bijna documentairefilms geworden, zoals Goldin dat zelf ook bedoeld heeft. Zo is op de website van het museum te lezen: ‘I have always wanted to be a filmmaker. My slideshows are films made up of stills’.

Persoonlijk verhaal

Nan Goldin, Brian and Nan in Kimono, 1983. © Nan Goldin.

Goldin laat in haar werk vaak mensen zien die door de samenleving als buitenbeentjes worden beschouwd. In This Will Not End Well zijn verschillende verhalen te zien van deze buitenbeentjes. Zo vertelt The Ballad of Sexual Dependency, een van Goldins meest bekende series, die eerder is uitgebracht als boek, het verhaal van Goldins vrienden vanaf de jaren zeventig en tachtig tot en met vandaag de dag. De beelden zijn momentopnames van alledaagse taferelen en wilde feesten maar ook van hele intieme, kwetsbare momenten. Dit is karakteristiek aan haar werk. Ze houdt het dicht bij zichzelf.
Zo ook in een ander paviljoen: Memory Lost. In de tentoonstelling is te lezen wat deze serie voor Goldin betekent: ‘Memory Lost is about seeing things through a veil of darkness. Drugs set me free, and then they became my prison’. De foto’s tonen haar afkickervaring ondersteund door archiefmateriaal bestaande uit interviews en geluidsopnames.

Hoewel het werk, misschien in een andere montage, al eerder tentoongesteld is, weet Goldin in deze presentaties met de toevoeging van muziek, een voice-over of een enkel bewegend beeld weer zes indrukwekkende verhalen neer te zetten.

Goed om te weten: als je de tentoonstelling wilt bezoeken, moet je vooraf een tijdslot reserveren op de website en moet je ongeveer 2,5 uur rekenen om alle diavoorstellingen van begin tot eind te bekijken.

This Will Not End Well - Nan Goldin

Gezien in: Stedelijk Museum Amsterdam, Amsterdam
Nog te zien tot: zondag 28 januari 2024

Beoordeling: 4.5 sterren

Link: expositie

AWF / Fleur Schinning

Kunst / Expo binnenland

Tijdreis door het midden van de middeleeuwen

recensie: Het jaar 1000 - Rijksmuseum van Oudheden

AWF / Fleur Schinning

donderdag 07 december 2023 / door: Loïs Mennens / beeld: De schatvondst van Hoogwoud, oorhangers en goudstrips | Collectie: particuliere bruikleengever | Foto: AWF / Fleur Schinning 4 Sterren

De middeleeuwen stoffig? Die kennen we nu wel. De clichés over de primitieve, barbaarse en achterhaalde middeleeuwen worden gelukkig steeds vaker (en meer publiekelijk) weerlegd. Zo ook door het Rijksmuseum van Oudheden in haar nieuwe tentoonstelling Het jaar 1000.

De verbeelde tijdsperiode – van grofweg het jaar 900 tot 1100 – was juist een vormende tijd waarin grote veranderingen plaatsvonden die vormgaven aan een ‘Nederland’ zoals we dat nu nog kennen. Denk aan veranderingen in het landschap (landontginningen, dijkenbouw), in de bevolking (enorme groei) en bebouwing (bouw van kerken, burchten, steden). Met deze tentoonstelling wil het RMO ons meenemen in een tijdreis door het midden van de middeleeuwen om ons kennis te laten maken met de mensen van deze tijd en hun ideeën over de wereld.

Archeologie en meer

De tentoonstelling bestaat uit meer dan vierhonderd objecten. Het overgrote deel hiervan zijn archeologische vondsten van Nederlandse bodem uit de periode ca. 900-1100. We zien scheepshout, zwaarden, muntschatten, oude schaakstukken, gouden sieraden, een houten ladder uit een waterput en nog veel meer.

Naast archeologische objecten is er een schatkamer ingericht met relieken, het borstkruis van Sint-Servaas en oude drukken. En hoewel de meeste voorwerpen uit deze tentoonstelling uit andere Nederlandse collecties komen, heeft het RMO ook een aantal topstukken uit buitenlandse collecties in bruikleen gekregen: een tafeltje van ivoorsnijwerk met keizer Otto II (Castello Sforzesco, Milaan) en een prachtig astrolabium (Landesmuseum, Kassel).

De informatiebordjes bij de zalen en specifieke objecten zijn goed leesbaar, informatief en niet te lang. Wie nog uitgebreider in de geschiedenis van de objecten wil duiken, kan bij de ingang van de tentoonstelling een extra boekje pakken of de tentoonstellingscatalogus raadplegen.

Het einde der tijden

Een interessant focuspunt van de tentoonstelling is de millenniumwisseling en de verwachting van de middeleeuwers dat dit het einde van de wereld zou betekenen. Er werd geloofd in een duizendjarig koninkrijk op aarde, dat zou worden gevolgd door het Laatste Oordeel en de start van het Hemelse Koninkrijk. Schriftelijke bronnen laten zien dat mensen voortekens zagen in overstromingen, perioden van grote droogte, komeetverschijnselen en zonsverduisteringen. Uiteindelijk gebeurde er niets, een behoorlijke anticlimax voor de mensen die hadden gerekend op verlossing van het leven op aarde en de komst van het hemelse koninkrijk.

Educatief en interactief

Reconstructie van een middeleeuws houten bed (foto Loïs Mennens)

Het museum heeft echt uitgepakt met het educatieve programma en de interactiviteit binnen de tentoonstelling. Naast de twee educatieve routes voor kinderen is ook aan de objecten aandacht besteed; zo is er bijvoorbeeld een mozaïektafel waar je zelf patronen kunt ontwerpen. Voor wie aan den lijve wil ervaren hoe onze medemens in de middeleeuwen leefde, is er zelfs de mogelijkheid om in een reconstructie van een middeleeuws bed te gaan liggen!

Het toppunt van het interactieve gedeelte van de tentoonstelling is toch wel het levensgrote spel dat is ontworpen. Bezoekers die hier aan meedoen, moeten proberen om bij keizer Otto II en zijn keizerin Theophanu te komen door op hun plaats te rennen, springen, bukken en meer (denk aan een combinatie van een Mario-spelletje en Subway Surfer). Het spel is overigens ook toegankelijk voor rolstoelgebruikers.

Begeleidend programma

Naast de tentoonstelling in het museum zijn er nog vele andere mogelijkheden om dieper in het onderwerp te duiken. Zoals gezegd is er een tentoonstellingscatalogus, die rijk geïllustreerd is. Het is deels een traditioneel boek met objectbeschrijvingen, maar daarnaast bevat het ook veel interessante informatie die op een verhalende manier wordt verteld. Voor de geïnteresseerden is er een vierdelige podcastserie opgenomen, er zijn maandelijkse lezingen, kinderen kunnen tijdens de kerstvakantie deelnemen aan verschillende kinderactiviteiten en er wordt zelfs een middeleeuws schaaktoernooi georganiseerd!

Al met al een prachtige tentoonstelling die zeker de moeite waard is om te bezoeken. Allen naar Leiden!

Het jaar 1000 - Rijksmuseum van Oudheden

Gezien in: Rijksmuseum van Oudheden, Leiden
Nog te zien tot: zondag 17 maart 2024

Beoordeling: 4.5 sterren

Kunst / Expo binnenland

Woest aantrekkelijk en ongrijpbaar

recensie: Anselm Kiefer in Voorlinden

maandag 04 december 2023 / door: Denise Hermanns, Sophia Bustin / beeld: Anselm Kiefer, Winterreise, 2015-2020 | emulsie, olie, acryl, schellak, houtskool op doek en hout met loden voorwerpen, metaal, hars, hout, verbrande boeken, karton en houtskool | Private collection | foto: Georges Poncet 5 Sterren

Kunst van Anselm Kiefer laat zich niet in een paar woorden vangen. Zijn monumentale oeuvre heeft een eigen beeldtaal en gelaagdheid waarin ruwe, onconventionele materialen en flarden Duitse geschiedenis, mythologie, poëzie en literatuur de kijker intrigeren en in het ongewisse laten. De door daglicht verlichte zalen van Voorlinden vormen het toneel voor de solotentoonstelling Bilderstreit, een selectie die veel nog niet eerder getoonde installaties, sculpturen, schilderijen en tekeningen omvat.

‘Wat doet de kunstenaar? Hij legt verbanden. Hij knoopt onzichtbare draden tussen dingen. Hij duikt in de geschiedenis, of het nu de geschiedenis van de mensheid is, de geologische geschiedenis van de aarde of het begin en het einde van de zichtbare kosmos’, is een citaat van Anselm Kiefer (1945). Hij wil zijn creaties niet te veel duiden. De kunstenaar werd tijdens de Tweede Wereldoorlog geboren en speelde als kind tussen de ruïnes van het naoorlogse Duitsland. Van het steen dat hij tussen het puin vond bouwde hij huizen. Ook later is hij altijd blijven bouwen en afbreken, met aandacht voor datgene wat in de maatschappij onbesproken bleef. In Voorlinden kun je nu een grote selectie van zijn werk bekijken.

De rode draad

Anselm Kiefer, Wolfsbohne – für Paul Celan, 2020 | emulsie, olie, acryl, schellak en krijt op doek | Private collection | foto: Georges Poncet

Met het reusachtige doek Wolfsbohne – für Paul Celan (2020) toont Kiefer een ruïne met trappen, waarboven een fragment van Celan staat geschreven. Volgens hem is Celan de enige dichter die het naoorlogse Duitsland weet te duiden en daarmee is zijn dichtkunst een grote inspiratiebron voor Kiefer. De enorme loden boekenkast die in dezelfde ruimte staat, verbeeldt hoe zwaar de geschiedenis soms kan zijn. Anselm worstelt met de vraag: wie zou ik zijn geweest ten tijde van de Tweede Wereldoorlog? Deze confronterende reflectie werkt door in zijn rebelse en vaak ongrijpbare kunst. Ik geef geen antwoord op je vragen, schreeuwen de werken, terwijl ze de andere keer zacht fluisteren over het bestaan van fantasie en hoop in een taal vol van symbolische verwijzingen.

Strohalmen

In Der Morgenthau – Plan ziet de kritische beschouwer in een enorm goudkleurig tarweveld een terracotta slang op het zand. De link met listig is snel gelegd en dat is met goede reden. In 1944 werd namelijk het Morgenthau Plan opgezet door de Amerikaanse minister van Financiën. Duitsland moest worden gedemilitariseerd, gedeïndustrialiseerd en veranderd in akkerland. Kiefer ziet in dat dit Hitler juist ‘hielp’ doordat hij zo doorvechten kon rechtvaardigen; immers door dit plan zouden anders miljoenen Duitsers sterven van de honger. Het werk laat duidelijk zien hoe pastoraal en idealistisch het idee was, maar tegelijkertijd laat het gouddruipende koren de angst zien voor een naderende hongerdood en een duistere oorlogsrechtvaardiging.

Experimenteerdrift

Wie dicht op een canvas van Kiefer staat, ziet waarom hij een meester is in het experimenteren. Verschillende materialen en technieken zorgen voor een haast spectaculaire textuurbeleving. Hij steekt zijn werk in brand of bewerkt het met zuur, bouwt op en breekt af, continu zoekende. Lijnen, nummers, citaten en materialen zoals hout, lood, ijzer en stro markeren zijn composities die zowel op afstand als van dichtbij, en vanuit verschillende invalshoeken, mateloos fascineren. De nummers kunnen coördinaten zijn die verwijzen naar de ruimtevaart maar associëren ook met de getatoeëerde nummers uit de concentratiekampen. Dikke klodders verf, soms ingekrast of juist in een opeenstapeling van kleuren, herinneren aan het palet van Van Gogh zoals ook Kiefers grote landschappen en zonnebloemen dat doen. Anselm heeft op 17-jarige leeftijd de rit naar Arles afgelegd om letterlijk in de voetsporen van de meester te treden.

Beladen

Op de wanden van Voorlinden kom je het rafelige handschrift van Kiefer met regelmaat tegen. In zwart noteert hij de mysterieuze titels van zijn installaties. In Zaal 6 bevindt zich een overdaad aan vitrines met objecten, met daarachter grote wandvullende werken. De vitrines zitten bomvol verwijzingen en verhalen die vragen oproepen. De verhalen lopen ook in elkaar over. De titels verwijzen onder andere naar sprookjes, mythen, natuurfenomenen en opera’s. Door de veelheid ervan is de ruimte haast te beladen geworden voor de kijker. Achter glas valt een metershoge toren op, opgebouwd uit doorgeroeste rolstoelen. Even verderop zien we een serie zelfgemaakte fietsen als drager van verschillende materialen, een speels motief in Kiefer’s oeuvre. Ze zijn overgoten met symboliek en belichamen tegelijk de dynamiek van zijn kunstenaarschap dat voortdurend in beweging is

Ongrijpbaar

In het donker staat een levensgrote ‘kijkdoos’ opgesteld, Winterreise, 2015-2020, vernoemd naar de liederencyclus van Schubert. Het is een theaterdecor met een bos waarin een oud ziekenhuisbed, paddenstoelen en namen van Duitse componisten en romantische, veelal nationalistische, schrijvers figureren. Indirect is het een verwijzing naar hoe de nazi’s het werk van deze figuren uit de romantiek hebben gebruikt om hun politieke agenda deels te rechtvaardigen. Het kwade en het schone leven in en met ons, laat het decor zien. De paddenstoelen en schimmels lijken hier ook naar te verwijzen: alles heeft een connectie met elkaar. Het winterse schouwspel dat is neergezet, laat je met vragen en uiteenlopende gevoelens naar huis keren. Net als het creatieve proces van Kiefer is ook de beschouwing van zijn werk voortdurend in beweging. Het is juist deze ruimte voor persoonlijke interpretatie die Bilderstreit zo interessant maakt.

Naast een tentoonstelling draait er ook een film in de Nederlandse en Belgische bioscopen over Anselm Kiefer. De film ‘Anselm’ is een intiem portret van de kunstenaar gemaakt door de Duitse filmmaker Wim Wenders. Je leest er meer over in de betreffende recensie van 8WEEKLY.

Anselm Kiefer in Voorlinden

Gezien in: museum Voorlinden, Wassenaar
Nog te zien tot: zondag 25 februari 2024

Beoordeling: 5 sterren

Link: expositie Anselm Kiefer

Jan-Kees Steenman

Kunst / Expo binnenland

Vijf generaties in beeld

recensie: Brueghel: de familiereünie

Jan-Kees Steenman

woensdag 22 november 2023 / door: Els van Swol / beeld: foto Jan-Kees Steenman 4 Sterren

Je zou het eerste schilderij waar je op de tentoonstelling Brueghel: de familiereünie in Het Noordbrabants Museum in ’s-Hertogenbosch op stuit, de ouverture tot de expositie kunnen noemen. Het is de Allegorie op de schilderkunst van Jan Brueghel de Jonge.

Je ziet Bijbelse en mythologische verhalen uitgebeeld, portretten, een hond en een poes, boeken, schilderijlijsten, gereedschap op de grond en een tafel met een boeket dat wordt nageschilderd en zóveel meer. Met een beetje fantasie zou je kunnen zeggen dat hier de matriarch van de familie, Mayken Verhulst, op de voorgrond bezig is. Met nog veel andere schilders op de achtergrond. De naam van Mayken was tot nu toe nagenoeg onbekend.
Hoe de vijf generaties zich allemaal tot elkaar verhouden, valt uit de stamboom op de wand naast het schilderij op te maken.

Mayken Verhulst

Behalve schilderes is Verhulst ook ‘boeckprinter’, heeft ze na de dood van haar man de leiding over diens drukkerij en waakt ze over de nalatenschap van verschillende Brueghels. Zo kan het gebeuren dat je sommige details bij latere generaties weer tegenkomt. Zoals een witte omslagdoek met banen gekleurde stof (een joodse gebedsmantel?). Maykens man Pieter Coecke van Aelst schildert dat doek op zijn Drieluik met kruisiging, maar je komt hem ook tegen op Volkstelling te Bethlehem van hun kleinzoon Pieter Brueghel de Jonge.

Er is trouwens een hele zaal waarin originele schilderijen hangen naast wat navolgers ervan hebben gemaakt. En er is een zaal met schilderijen van Pieter Brueghel de Oude in de stijl van Jheronimus Bosch. Er hangt een vergrootglas naast, om details goed te kunnen bekijken. Verderop is een zaaltekst met een aanbeveling dat je, terwijl je naar het werk aan het kijken bent, je oog misschien kan laten vallen op ‘de verschuivingen in kleur, stijl en materialen’.
Dat is vaak duidelijk genoeg; zo is een schilderij uit het atelier van Pieter Brueghel de Jonge aanzienlijk fletser van kleur. Maar de details op de originele De boerenadvocaat zijn kostelijk. Ze doen qua humor zelfs een beetje denken aan de veel latere afbeeldingen van Marius van Dokkum. Dat is niet vreemd, want bij de Brueghels gaan het hogere en het aardse vaak samen …

Het hogere en het aardse

… of ze nemen soms zelfs elkaars plaats in. Een mooi voorbeeld is de onlangs gerestaureerde Bloemenguirlande met de Heilige Familie en musicerende engel van Anna Maria Janssens, de vrouw van Jan Brueghel de Jonge. De plaats van Maria wordt later op een soortgelijk schilderij van Abraham Brueghel, zoon van Maria en Jan, ingenomen door een man; het humanisme vierde al geruime tijd hoogtij en met Abraham zijn we inmiddels zelfs al in de barok aangekomen.

De invloed van het humanisme blijkt ook uit de verzamelwoede die naar voren komt in de kabinetten uit het Antwerpen van de zeventiende eeuw. Met bloemen, insecten, schelpen, schilderijen, muziekinstrumenten en wat al niet meer. Het museum heeft er enkele nagebouwd. Helaas zijn er geen toelichtingen bij van wát er allemaal valt te zien, maar misschien is dat weer te detaillistisch.

Minder fijn komen in ieder geval de soundscapes met muziek over. Onder meer met een boertige dans van Tielman Susato, inclusief omgevingsgeluiden. De klank overheerst namelijk nogal en daar zijn echt andere oplossingen voor, zoals een geluidsdouche, waarbij het geluid wordt geconcentreerd op de plaats waar een bezoeker eronder gaat staan.

Dit zijn kleine, en wellicht persoonlijke kanttekeningen bij een meer dan geslaagde tentoonstelling. Want ik geef het je te doen: vijf generaties Brueghels in beeld brengen! In Den Bosch is het gelukt.

Brueghel: de familiereünie

Gezien in: Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch
Nog te zien tot: zondag 07 januari 2024

Beoordeling: 4 sterren

Link: museum (+ expositie)

Tag Archief van: tijdelijke tentoonstelling

Zorgeloos spelen of al jong aan het werk?

Portretten van eigen kroost

Vakvrouwen

Kinderen van de Haagse School - Panorama Mesdag

Misschien ook iets voor u

Zorgeloos spelen of al jong aan het werk?

Portretten van eigen kroost

Vakvrouwen

Kinderen van de Haagse School - Panorama Mesdag

Misschien ook iets voor u

Alledaagse scènes in eenzelfde opzet

Vorm versus inhoud

Rembrandts vier zintuigen – zijn eerste schilderijen

Misschien ook iets voor u

Thuis bij de meester

Pionier

Academische perfectie

Een eigen koers

Voorbij het stilleven

#Ensor2024

Ensorjaar in België

Misschien ook iets voor u

Pracht en praal

Van baljurk tot koorkap

Fashion for God

Misschien ook iets voor u

Voor u geselecteerd door de auteur:

Meredith Monk

Hemel, aarde, mensen en engelen

Vruchtbaarheid, geboorte, leven en dood

Meredith Monk: Calling

Misschien ook iets voor u

Vormen zonder details

Gulliver en de Palletmannen

Tom Claassen - Museum Beelden aan Zee

Misschien ook iets voor u

Foto of film?

Persoonlijk verhaal

This Will Not End Well - Nan Goldin

Misschien ook iets voor u

Archeologie en meer

Het einde der tijden

Educatief en interactief

Begeleidend programma

Het jaar 1000 - Rijksmuseum van Oudheden

Misschien ook iets voor u

De rode draad

Strohalmen

Experimenteerdrift

Beladen

Ongrijpbaar

Anselm Kiefer in Voorlinden

Misschien ook iets voor u

Mayken Verhulst

Het hogere en het aardse

Brueghel: de familiereünie

Misschien ook iets voor u

Archieven

Nieuwe schrijvers

Over