Het geregisseerde alledaagse overwint. Paulien Oltheten wint Dutch Doc Award 2012 met vertelling over kijken

De jonge kunstenares en fotografe won met haar project Photos from Japan and my archive, waarin zij toont hoe zij verbanden legt in alles wat zij ziet en zij de werkelijkheid regisseert, gestuurd door beelden uit haar eigen archief. De Dutch Doc Award werd in 2010 door het Fonds BKVB (nu het Mondriaan Fonds) en Fotodok geïnitieerd en is inmiddels uitgegroeid tot de belangrijkste prijs voor Nederlandse documentaire fotografie. De Award is bedoeld om ‘alle vormen van documentaire fotografie van een podium te voorzien,’ aldus directeur Eric Wie. Dat podium groeit dit jaar: Stichting Dutch Doc Photo is een driejarig samenwerkingsverband met het Koninklijk Instituut voor de Tropen aangegaan, dat dit jaar voor het eerst de uitreiking en tentoonstelling huisvest.

Tijdens deze avond en de debatmiddag die eraan vooraf ging, kwamen veel discussies over de grenzen van documentaire fotografie aan bod. Discussies oproepen is dan ook een tweede doel van Dutch Doc. De stichting wil geen standpunt innemen over de definitie van deze vorm van fotografie en dat is zichtbaar in het werk van de zes genomineerden (naast Paulien Oltheten ook Carel van Hees, Anouk Kruithof, Sarah Carlier, Grand Dame Bertien van Manen en nieuw talent Milou Abel). Alle uitersten zijn vertegenwoordigd: klassieke documentaires, documentaires in niet-lineaire vorm, documentaires over verhalen vertellen en over auteurschap.

Auteurschap en regie

De jury keek voor de beoordeling van deze zeer verschillende projecten of zij betekenisvol en eigenzinnig waren, ‘of ze je raken en ze je een verhaal vertellen waarvan je de afloop graag wilt horen.’ Paulien Oltheten (1981) vertelt met Photos from Japan and my archive geen documentair verhaal in conventionele zin, maar een verhaal over kijken. Het boek bevat een selectie van haar foto’s uit Japan, met ideeën, schetsjes en gedachten ernaast gekrabbeld. Met uitzonderlijke opmerkzaamheid ziet zij het magische in het alledaagse. Bijvoorbeeld in het verband dat zij legt tussen de zwaaiende bewegingen van de paraplu’s van een groepje mannen en hun gesprek.

Oltheten regisseert haar onderwerpen: ‘Ik creëer de ideale vorm van het moment. Tenzij het beeld al perfect is.’ Zo vroeg ze een groepje zakenmannen, half zittend op een reling, om één voor één het been te strekken en weer in te trekken. In de wisselende ritmiek die zo ontstond, vond zij het beeld waar ze naar zocht. Volgens de jury doet Oltheten ‘zelfs fotografen met een geoefend oog’ opnieuw kijken door haar intense vorm van auteurschap. Zij drukt duidelijk haar stempel op de werkelijkheid.

Van monumentaal naar intiem

Olthetens werk valt op het eerste gezicht niet binnen de traditionele documentaire fotografie. Maar deze fotografie heeft een vloeibare definitie, zo bleek ook uit de debatmiddag en de toespraken.
Fotograaf, cultureel antropoloog en longlist voordrager Teun Voeten pleitte voor traditionele documentaire fotografie: grote verhalen over maatschappelijk relevante issues, gemaakt met betrokkenheid en over een langere periode. Voeten noemt de hoofdmoot van de huidige documentaire fotografie ‘narcistisch, gekenmerkt door een kijk naar binnen en een gebrek aan sociale statements.’

Voordrager Rob Philip, fotograaf en coördinator fotografie HKU, noemt Voetens visie ‘een jaren tachtig definitie, documentaire fotografie grenst nu vaker aan kunst.’ Philip wil auteurschap en intelligentie zien, ‘in een vertelling over dingen die er op dit moment toe doen en zó dat mensen op een nieuwe manier naar de werkelijkheid gaan kijken.’ Spreker Valentijn Byvanck, oud-directeur van het Nationaal Historisch Museum, constateert een groeiende intimiteit in documentaire projecten. Monumentale verhalen ver weg worden vervangen door kleine verhalen en onderwerpen uit de omgeving, vaak mensen die worstelen met het leven. De fotograaf observeert bovendien niet alleen, maar neemt deel, dringt het leven van zijn onderwerp binnen.

Onbehaaglijk dichtbij

Deze observatie wordt bevestigd door het werk van de genomineerden. Zo volgde nieuwkomer Milou Abel voor haar dummy Ik ben jou (bekroond op de internationale fotoboekenbeurs Kassels) haar excentrieke kennis Esther. Abel deelde tijdelijk Esthers paradijs van herinneringen, bontjassen en roze koeken, kroop haar onderwerp ‘onder de huid’. In de dummy die de fotografe maakte, worden foto’s van Esther als jonge pin-up afgewisseld met Abels foto’s van Esther nu: een ongezonde vrouw, met peroxideblond haar en een wereldvreemde blik. Ze komt op een bijna onaangenaam intieme manier dichtbij: de toeschouwer zou het liefst wegkijken.

Mensen die worstelen met het bestaan zijn ook te zien in Anouk Kruithofs in collagestijl vormgegeven project Lang zal ze leven. De prijswinnende fotografe liet verjaarswensen van psychiatrische patiënten in vervulling gaan (van optredens tot joints) en at met hen een verjaardagstaart met daarop een fotoafdruk van de jarige. Op originele en ontroerende wijze brengt Kruithof het verwarde (innerlijke) leven van kwetsbare mensen in beeld: foto’s worden afgewisseld met verjaarswensen, jeugdherinneringen en hersenspinsels. Kruithof cijferde zichzelf als fotograaf geheel weg: sommige foto’s werden door een stagiaire gemaakt. Het auteurschap, dat hoofdonderwerp is bij winnares Oltheten, is hier juist bijna afwezig. Dit is wellicht eerder een conceptueel kunstproject, dan documentaire fotografie.

Bewegende foto’s

Heel anders is de inzending van de ervaren documentaire fotograaf Bertien van Manen. Zij blikt met Let’s sit down before we go terug op de foto’s die ze tussen 1991 en 2009 maakte tijdens haar reizen in de voormalige Sovjet-Unie. Met een amateurcamera legde ze het tot dan toe in Nederland vrijwel onbekende dagelijkse leven vast van de mensen in dit deel van Europa. Elke foto vertelt een verhaal, bijna op een filmische manier, over de mensen die Van Manen ontmoette. Die foto’s mogen dan traditioneel documentair zijn, de selectie in zijn geheel is dat niet. Het zijn foto’s uit verschillende landen, genomen in verschillende periodes, waar weinig samenhang uit spreekt. In het boek worden zij als opzichzelfstaande kunstwerken gepresenteerd.

Een aantal fotografen verruimen ook grenzen op technisch gebied. Verhalend en traditioneel van inhoud, maar vernieuwend in vorm is het multimediale project Eversteijn, bokser en herenkapper 1949-1983 van PhotoQ pollwinnaar Carel van Hees. Luchtige foto’s en filmpjes van tragische sportheld Eversteijn, lachend op de camping, worden afgewisseld door een Eversteijn die bloot en alleen op de weegschaal in de trainingsruimte staat, of in opperste concentratie haast zweeft in de boksring. Dan de foto’s van een haveloze Eversteijn op een matras op de grond, omringd door flessen drank, een emmer ernaast. Het succes en de teloorgang van een geliefd man, die op vierendertigjarige leeftijd zijn eigen leven nam, brengt Van Hees vol sympathie in beeld.

Vernieuwing

Ook Sarah Carlier maakte gebruik van video’s, of ‘bewegende foto’s’ zoals zij ze noemde. Zij volgde voor Four Years, Three Deaths, Sweaty Armpits and a Fetus een Roemeense moeder en dochter: Florica en Ioanna. De afgelopen jaren wisselden ziekte, rampspoed en geluk elkaar af. De ouders en man van Florica kwamen om, terwijl haar dochter Ioanna trouwde en moeder werd. Drie videoprojecties, één foto en een boek brengt een achtbaan van gebeurtenissen en emoties in beeld. Elke toeschouwer kan zich in hun leed en geluk herkennen.

Een klein onderwerp dichtbij, een universeel thema, een conceptuele uitwerking die grenst aan kunst, groot auteurschap, maar geen klassiek verhaal: is dat de essentie van hedendaagse documentaire fotografie? Volgens Dutch Doc wordt die essentie niet door buitenstaanders bepaald, maar door de fotografen zelf. Het platform volgt de vernieuwing. Is er dan geen plaats meer voor traditionele documentaire fotografie, verre reizen en grootse onderwerpen? Het antwoord bij Dutch Doc is: nee. En dat is jammer, al zijn de nieuwe ontwikkelingen in het genre nog zo interessant. Maar, zo zegt Teun Voeten: ‘Deze definitie is tijdelijk, over vijf jaar is er een nieuwe tendens.’ Dutch Doc zal het ons laten zien.