Vervreemding en sereniteit

Het was Luc Besson die vorig jaar de activistendocumentaire The Cove in Frankrijk distribueerde. De Franse regisseur is een groot liefhebber van dolfijnen en schaarde zich dan ook enthousiast achter de politieke boodschap van The Cove, die oproept tot bescherming van de lievelingen van de onderwaterwereld.

Besson (Parijs, 1959) kwam al vroeg in contact met de wereld onder water. Zijn ouders waren duikinstructeurs en Besson werd zelf ook een verwoed duiker. Hij wilde dan ook bioloog worden en zich specialiseren in dolfijnen. Het noodlot sloeg echter in zijn jonge jaren toe: door een duikongeluk mocht hij tijdelijk niet duiken. Hij verhuisde naar Parijs, waar hij al snel een nieuwe passie ontdekte in film. Vanuit de productiemaatschappij Les Films de Dauphins, die hij in 1990 na het succes van Nikita oprichtte, bouwde hij een verdienstelijk oeuvre op als schrijver, regisseur, producent en acteur.

Vervreemde personages

Bessons films zetten een somber beeld van de wereld neer. Zijn karakterverhalen worden bevolkt door personages die totaal vervreemd zijn van hun omgeving en een vorm van ontsnapping of verlossing zoeken. Deze formule komt al meteen sterk naar voren in zijn speelfilmdebuut Le dernier combat (1983). Hier is de wereld een postapocalyptische woestijn, waarin de hoofdpersoon te midden van gewelddadige opportunisten op zoek is naar de vervulling van zijn menselijke behoeften. Met zijn simplistische en sympathieke karakter is hij de onschuld in een harde wereld. Zijn zoektocht begint met een poging om een huiselijke setting te creëren en eindigt na de ontmoeting met een sympathieke dokter. Beide ervaringen worden wreed verstoord door een man die zich een genadeloze vijand bewijst.

Minder onschuldig, maar wel even charmant is de kruimeldief Fred in Subway (1985). Hij onttrekt zich aan het dagelijkse bestaan door zich in de surreële wereld van de metrotunnels te storten, die bezaaid is met kleurrijke karakters. Zijn grote liefde is de rijke Héléna, die hij probeert af te persen met een document dat hij van haar gestolen heeft. Subway is een typische jaren-tachtigromance met een rijk meisje dat het materialisme verwerpt en valt voor de underdog. In tegenstelling tot gebruikelijke romances lukt het de personages echter niet om nader tot elkaar te komen, en blijven hun verschillende werelden tussen hen staan. Héléna blijkt niet in staat Freds gevoelens te beantwoorden. In La femme Nikita (1990) toont Besson opnieuw een personage dat zich wanhopig wil aansluiten bij de wereld van ‘normale’ mensen, maar hierin tegengewerkt wordt door haar verleden. Ze is eveneens een wereldvreemd personage, op zoek naar het conventionele leven dat zij niet kan krijgen, op zoek naar de onschuld in haar gewelddadige wereld.

Kinderlijk

In Léon (1994) trekt Besson de vervreemding in zijn personages nog verder door. De kinderlijke Léon en zijn veel te vroegrijpe buurmeisje Mathilda vervullen een omgedraaid rollenpatroon in hun onorthodoxe relatie. Besson schetst een complexe verhouding, die steeds wisselt van vader-dochter naar vriendje-vriendinnetje en soms zelfs moeder-zoon, tussen twee mensen die allebei niet volledig volwassen zijn, maar al te veel meegemaakt hebben om de onschuld te bezitten die gepaard gaat met het kind-zijn. Gevangen in deze staat vinden ze in elkaar troost, maar weten ze niet te ontkomen aan de gewelddadige wereld.

Leeloo, het opperwezen uit de hippe sciencefictionfilm The Fifth Element (1997), is de ultieme belichaming van onschuld. Door haar positie als buitenstaander op aarde en haar naïeve blik op de wereld, waar ze niets van begrijpt, stelt ze dezelfde vragen als een kind: waarom zijn mensen zo wreed tegen elkaar? Haar intrede in de wereld is letterlijk een geboorte. In een glazen tube, die als een soort baarmoeder fungeert, wordt ze aan de hand van DNA-patronen gereconstrueerd, waarna ze naakt tevoorschijn komt en op traumatiserende wijze de wereld in gegooid wordt. Alle zintuiglijke ervaringen zijn nieuw en beangstigend voor haar en ze is niet in staat te communiceren met mensen. Met een kindstemmetje brabbelt ze angstig tegen de militaire wetenschappers om haar heen, die haar vooral als schattig wezentje zien. Vanaf dat moment ondervindt zij constant traumatisch geweld op de wereld die zij moet maar niet wilt redden.

Onderwaterwerelden

De bovengrondse wereld is in de films van Besson een genadeloze en onvriendelijke plek. Totaal in tegenstelling daartegen staat zijn visie op de wereld onder de zee. In zijn epische film Le grand bleu (1988) toont Besson een tegenstelling tussen de twee werelden, waarbij zijn liefde voor de onderwaterwereld sterk naar voren komt. Hoofdpersoon Jacques Mayol had in zijn ideologie een zelfportret van de regisseur kunnen zijn, ware het niet dat Mayol een bestaand persoon is. Net als Bessons andere personages is de contactgestoorde, kinderlijke Mayol niet in staat om menselijke connecties aan te gaan. Met als uitzondering jeugdvriend Enzo, die zijn passie voor de zee en het duiken deelt. Maar een echte connectie maakt Mayol alleen met de dolfijnen die hij zo liefheeft. In zijn constante worsteling om te kiezen voor een leven met zijn vriendin of de lokroep van de zee blijkt deze laatste toch te sterk.

Bessons liefde voor de zee en de wezens die deze bevolken, komt echter het sterkst naar voren in de documentaire Atlantis (1991). In tegenstelling tot zijn overige vroege werk, waarin Besson de wereld van mensen toont als een omgeving waar zijn personages geen connectie mee voelen, toont hij de wereld onder de zeespiegel als geheel vertrouwd voor zijn ‘hoofdpersonen’. De zeedieren die hij in beeld brengt zijn in harmonie met hun omgeving en voelen zich hier goed thuis. Lijnrecht tegenover het ongemak dat Besson bij de mensenwereld lijkt te voelen, staat zijn beeld van de zee, die in de portrettering van de regisseur oogt als zijn ware thuis. Dit is de wereld die hij begrijpt. Door het gebruik van alledaagse geluiden in de soundtrack, bijvoorbeeld het gelach van schoolkinderen, trekt Besson parallellen met onze maatschappij. Op deze manier schept hij een samenleving onderwater. Hij geeft menselijke eigenschappen mee aan scholen vissen en ronddartelende zeehonden, die iets weghebben van massa’s mensen in het spitsuur of spelende kinderen op het schoolplein. Besson wil ons een kijkje geven in zijn wereld, een wereld die sereen en prachtig is, en gevrijwaard van geweld lijkt te zijn.

Besson gaf aan het begin van zijn carrière aan slechts tien films te willen regisseren, omdat hij niet in herhaling wilde vallen. Deze limiet heeft hij inmiddels overschreden met drie films. Maar Besson is in hoofdzaak producent en schrijver. Hij heeft voor 2010 en 2011 alweer een aantal projecten in de planning staan, die voornamelijk gaan over personages die worstelen met hun fysieke of psychologische tekortkomingen. Het lijkt erop dat de dreigende herhaling dan toch toe zal slaan.

Atlantis, Léon, La femme Nikita, Le dernier combat, Subway, Le grand bleu en The Fifth Element werden onlangs als ‘The Luc Besson Collection’ op dvd en Blu-Ray uitgebracht door distributeur Dutch Film Works.