Film / Achtergrond
special: James Dean vijftig jaar na zijn dood

Van rebel tot icoon

Het is vrijdag 30 september 1955 als Jimmy Dean besluit zijn nieuwe Porsche 550 Spyder te testen. Onderweg wordt hij nog op de bon geslingerd vanwege te hard rijden. Enkele kilometers verderop, waar twee grote snelwegen elkaar kruisen, botst hij frontaal tegen een Ford Tudor, breekt zijn nek en is vrijwel op slag dood. De veelbelovende Hollywood-ster die net zijn nieuwste film Giant heeft afgerond, is niet meer.

~

Het duurde slechts enkele uren totdat het nieuws overal bekend werd en heel Hollywood in shock achterliet. De toch al frêle actrice Liz Taylor, die samen met Jimmy in Giant speelde, werd zo ziek dat ze verpleegd moest worden. Niet alleen de vrienden en kennissen van Jimmy reageerden geschokt, de hele wereld was er ondersteboven van. Gezien het feit dat Jimmy nog maar één film van betekenis op zijn naam had staan, is dit buitenproportioneel. Vrijwel meteen groeide Dean uit tot een legende. Zo klonken er al na enkele dagen geluiden dat Dean helemaal niet dood was, maar zo erg gewond zou zijn dat Warner Bros hem verborgen hield. Af en toe werd Jimmy op straat gesignaleerd. In tijdschriften verschenen artikelen en leuzen als: “50.000 reward to find Jimmy Dean.” Hoe kon een acteur die bij zijn dood slechts bekend was van één filmrol tot zo’n legende uitgroeien? Het blijft een mysterie.

East of Eden

Jimmy Dean had zich rond 1953 een zekere faam verworven met enkele toneelrollen. Tijdens een aantal screentests wist hij te imponeren, zonder een rol te bemachtigen. Hij werd echter niet vergeten. Toen Elia Kazan in 1954 de verfilming van Steinbecks roman East of Eden regisseerde wist Paul Osborn hem te overtuigen dat hij niet Marlon Brando (zoals hij van plan was), maar Jimmy Dean moest casten. Hoewel Kazan een onaangename indruk kreeg van Dean, zag hij direct dat niemand beter in staat zou zijn om de Kainsrol van Carl Trask te spelen. Jimmy Dean was in feite Carl Trask en er ging net genoeg melancholie en verdriet achter zijn bravoure schuil om de rol te kunnen spelen. Kazan kreeg gelijk. De film werd een succes en Jimmy groeide uit tot een ster.

Outcast

~

Jimmy Dean is onsterfelijk geworden met drie films: East of Eden, Rebel without a Cause en Giant. Onlangs zijn deze films in interessante special editions opnieuw uitgebracht op dvd. In elk van de films speelt Jimmy een outcast. In East of Eden speelt hij de verloren zoon die uitgroeit tot een Kainsfiguur en zijn broer te gronde richt. In Rebel without a Cause speelt hij een tiener die niets erger vindt dan voor lafaard uitgemaakt te worden, waardoor hij zich in stompzinnige avonturen stort, wat zijn ouders ‘oplossen’ door elke keer maar te verhuizen. En in Giant speelt hij (in een belangrijke bijrol) een armoedzaaier die olie vindt, steenrijk wordt en zijn buren met die rijkdom probeert af te troeven. In al deze rollen wordt bravoure afgewisseld met verlatenheid, angst en verdriet. Niemand is beter in staat om die elementen op een natuurlijke wijze met elkaar te laten versmelten, zodat de persoon die wordt neergezet emotionele diepgang krijgt zonder zijn onaangename trekjes te verliezen.

Rebel

Wie een poging doet de films objectief te bekijken en door het iconische imago van Jimmy Dean heen te prikken, zal zich desondanks al snel verwonderen over de bijna goddelijke status die Dean kort na zijn dood verwierf. Hoewel hij uitstekend acteert en een uitmuntend talent voor improvisatie tentoonspreidde, is zijn acteerwerk niet dermate verbluffend dat het een zo’n grote verheerlijking verdient. Bovendien is hem niet geheel ten onrechte verweten dat hij Marlon Brando probeerde te imiteren. Dat Jimmy desondanks uitgroeide tot een icoon heeft alles te maken met het feit dat hij overleed op het moment dat het grote publiek hem net ontdekt had. Zijn levensstijl en de manier waarop hij om het leven kwam zullen ook wel meegeholpen hebben. Minstens zo belangrijk was echter dat Jimmy Dean ook in zijn werkelijke leven a Rebel without a Cause was. Hij was eenzelvig, koppig, en had last van extreme stemmingswisselingen, terwijl hij anderzijds ook weer gevoelig en attent was. De rollen die hij gespeeld heeft waren hem dan ook stuk voor stuk op het lijf geschreven.

The ultimate screen icon

~

Naar aanleiding van het feit dat het vijftig jaar geleden is dat Jimmy Dean overleed, verschijnt er een drietal nieuwe boeken over hem. Het eerste, James Dean: The ultimate portrait of the ultimate screen icon, is een mooi uitgegeven boek vol foto’s en bronmateriaal. Het is een koffietafelboek voor de echte fan. Babyfoto’s, jeugdige essays, posters in allerlei talen, filmshots, tekeningen, school- en privéfoto’s, noem maar op, het zit er allemaal in. Het bevat veel relevante informatie over Jimmy Dean, maar voegt daar niks wezenlijk nieuws aan toe. Bovendien blijven de minder prettige kanten van Dean onderbelicht, wat waarschijnlijk te maken heeft met de censuur van de James Dean estate, die voor dit boek zeldzaam fotomateriaal ter beschikking stelde. Een tweede boek is dat van de historicus en filmcriticus Steven Tropiano. In zijn boek Rebel Cool: An Oral History of James Dean heeft Tropiano een grote hoeveelheid citaten en anekdotes verzameld zodat er een interessant en veelkleurig portret ontstaat. Tropiano betrekt ook de naweeën van Jimmy Deans acteerwerk in zijn analyse. Hij traceert de invloed die Jimmy Dean had op andere acteurs en gaat in op de films waarin geprobeerd is Deans levensverhaal te vertellen.

Het laatste boek dat vanwege het jubileum wordt uitgegeven is James Dean: Fifty Years ago. Het bestaat uit een tachtigtal foto’s die de bekende fotograaf Dennis Stock van Jimmy nam in de paar weken die hij in 1954 (vlak voor het filmen van Rebel without a Cause) met hem doorbracht in New York en Fairmount. Stocks foto-essay trok direct de aandacht toen het rond de première van East of Eden in Life verscheen. Een van zijn meest bekende foto’s is een verregende Jimmy Dean op Times Square, die ook op de voorkant van dit boek prijkt. In het boek is tevens een korte, maar goed geschreven persoonlijke herinnering van Stock zelf opgenomen. Uit deze drie boeken wordt eens te meer duidelijk dat Deans nalatenschap meer iconografisch dan conceptueel is. Hij heeft geen wereldveranderde ideeën nagelaten, maar schonk de wereld slechts het beeld van zichzelf als de ultieme vertegenwoordiger van een generatie.

De boeken:

George Perry • James Dean: The ultimate portrait of the ultimate screen icon • Uitgever: Dorling Kindersley • Prijs: £16.99 (gebonden) • 240 bladzijden • ISBN 1405305258
Dennis Stock • James Dean: Fifty Years Ago • Harry N Abrams • $ 29.95 • 128 pages • ISBN: 0810959038
S. Tropiano • Rebel cool: An Oral Histroy of James Dean • Uitgever: Sanctuary • Prijs: £ 15.99(gebonden) • 224 bladzijden • ISBN: 1860746357

De dvds’s:

East of Eden (special edition) • Regisseur: Elia Kazan • 1955 • 113 minuten • Warner
Rebel without a Cause (special edition) • Regisseur: Nicolas Ray •1955 • 106 minuten • Warner
Giant (special edition) • Regisseur: George Stevens • 1956 • 201 minuten • Warner