Film / Achtergrond
special: De terugkerende fouten van Disney

Alice versus Alice

De discussie zal niemand ontgaan zijn. Op 10 maart zou Tim Burtons langverwachte en gretig geanticipeerde Alice in Wonderland verschijnen. Tenminste, als de première niet door alle Nederlandse (en vele Europese) bioscopen werd geboycot. Distributeur Disney hield zich niet aan de gemaakte afspraken over de dvd-release van de film en joeg daarmee de gehele bioscoopwereld tegen zich in het harnas. Pathé besloot na uitvoerig overleg met Disney de film toch te vertonen. Het wachten is dus niet voor niets geweest.

Het is niet de eerste keer dat Disney een slaatje probeert te slaan uit het boek van Lewis Carroll. In 1951 bracht de maatschappij de animatiefilm Alice in Wonderland uit. De film werd afgebrand door de critici en leed onder lage bezoekersaantallen. De live-actionversie van 2010 doet het aan de kassa een stuk beter. Burtons film bracht in het openingsweekend in de Verenigde Staten meer op dan James Camerons Avatar. De teleurstellende inhoud is echter onveranderd. Dit roept de vraag op waar Disney toch de fout in blijft gaan.

Wonderland als metafoor

Scène uit <em>Alice in Wonderland</em> (1951)

Scène uit Alice in Wonderland (1951)

De film uit 1951 wordt door veel hedendaagse critici bekritiseerd vanwege de negatieve draai die Disney aan het verhaal van Lewis Carroll heeft gegeven. Alice’s Adventures in Wonderland (1865) wordt door velen gezien als een opstandig document waarmee Carroll protesteerde tegen de strenge regels van de verstikkende Victoriaanse samenleving. Alice is een rebel tegen deze maatschappij, die door haar avonturen een geheel eigen vorm van volwassenheid ontplooit. Vroeg in de achttiende eeuw werden romans door bepaalde sociale klassen gebruikt voor morele en sociale voorlichting. In veel Victoriaanse meisjesverhalen werden nederigheid, toewijding, punctualiteit en netheid gepromoot. Avontuur werd gezien als iets is dat een braaf meisje uit de weg gaat. Lewis Carrolls verhalen over Alice presenteren daarentegen het avontuur als iets positiefs. Zijn Alice verzet zich op een geestelijk niveau tegen sociale autoriteit door middel van haar belevenissen in een parallelle wereld die een reflectie is van de waanzin van de realiteit van Alice, namelijk het Victoriaanse Engeland. Alices verzet manifesteert zich vooral in de rechtbankscène, waar zij ervoor kiest om de regels niet langer te accepteren en daarmee haar ondergeschikte positie als jong meisje in twijfel trekt. Door te ‘overwinnen’ in Wonderland kan Alice nu ook haar gevechten in het echte leven aangaan. Haar avontuur ervaart ze als interessant en wonderbaarlijk, en draagt bij aan haar persoonlijke groei.

Scène uit <em>Alice in Wonderland</em> (1951)

Scène uit Alice in Wonderland (1951)

Disney maakte in 1951 van Wonderland een duistere wereld waarvan de inwoners geen vermakelijke uitwerking op Alice hebben, maar haar angstig maken. Ze wil al snel terug naar de rationele en logische wereld, maar het pad  naar huis dat ze ontdekt, wordt uitgewist. Vervolgens wacht ze passief op redding, terwijl ze zichzelf op de vingers tikt voor de nieuwsgierigheid die haar weer eens in de problemen heeft gebracht. Nieuwsgierigheid leidt een meisje immers buiten de veiligheid van haar eigen wereld. Uiteindelijk ontsnapt ze tijdens een nachtmerrie-achtige sequentie aan de gevaren van Wonderland, om terug te keren naar haar plichten als Victoriaans meisje. Met de les die ze geleerd heeft kan ze zich eindelijk richten op de verantwoordelijkheden die samengaan met het volwassen worden.  Dit in tegenstelling tot Carrolls Alice, die steeds weer uitkijkt naar het volgende avontuur dat de vreemde wereld haar kan bieden. Zij kiest ervoor Wonderland te verlaten wanneer ze in opstand komt tegen de voor haar onlogische autoriteit van de koningin. Wanneer zij ontwaakt, mijmert ze met een positieve blik over haar fantastische belevenissen.

Duister Wonderland

Burtons Wonderland is een plek die nog duisterder is dan die in de Disney-versie. De rode koningin heeft Wonderland aan zich onderworpen en het daarmee omgetoverd tot een postapocalyptische nachtmerrie. Het enige dat Alice wil is dan ook wakker worden en terugkeren naar haar eigen wereld. In tegenstelling tot haar tegenhanger uit 1951, bewijst Burtons Alice zich uiteindelijk als heldin. Maar dit gebeurt enkel omdat de Wonderlanders haar continu dwingen in deze rol te kruipen. Alice verkrijgt haar persoonlijke ontwikkeling doordat anderen haar vertellen wat ze moet zijn.

Scène uit <em>Alice in Wonderland</em> (2010)

Scène uit Alice in Wonderland (2010)

Ondanks deze vooruitgang in het emancipatorische aspect wordt in beide films afbreuk gedaan aan Wonderland zoals Lewis Carroll het voor ogen had. In de animatiefilm wordt van Wonderland een droom gemaakt waaraan Alice ‘ontsnapt’, waarmee ons verteld wordt dat zij nu geleerd heeft dat het beter is om niet al te nieuwsgierig te zijn. Ook in Burtons film is Wonderland een duistere en beangstigende plek geworden waar Alice constant aan wil ontsnappen door wakker te worden. Het verschil is echter dat zij haar terugkeer naar haar eigen wereld verkrijgt door een heldendaad te plegen. De fout die hier echter gemaakt wordt is dat de reis die door Carroll op papier werd gezet, is veranderd in een goed-versus-kwaad-verhaal. Hierdoor is Wonderland totaal van verrassingen beroofd. In het boek valt Alice van de ene verbazing in de andere. Haar ontmoetingen met de inwoners van Wonderland lijken totaal willekeurig, ondanks dat ze naar een climax toe leiden. Het zijn de onconventionele verhaallijn en de botte manier waarop Alice als kind wordt behandeld die Carrolls verhaal uniek maakten.

Vragen

Scène uit <em>Alice in Wonderland</em> (2010)

Scène uit Alice in Wonderland (2010)

Maar de grootste fout die in beide films gemaakt wordt, is de uitwerking van de hoofdpersoon. Alice is een oninteressant meisje zonder inhoud, die als enige rationele persoon in een wereld vol gekken is beland. De inwoners van Wonderland vormen vooral een irritatie voor haar, en dit maakt van haar een zuur en zeurderig dametje. Zij fungeert als een toeschouwer in een wereld die totaal los van haar staat, terwijl deze een product zou moeten zijn van haar fantasie. De literaire tegenhanger vraagt zichzelf constant vragen en is interactief met de bizarre personages om haar heen. Ze wordt nooit door angst overvallen en laat zich door nieuwsgierigheid leiden. Dit maakt van Alice een frisse en interessante heldin.

Het probleem is misschien wel dat het literair complexe werk niet te vertalen is naar de conventies van fantasyfilms, waarin een protagonist tegen een magische tegenstander moet vechten en moet ontsnappen aan de fantasiewereld waarin hij of zij is terecht gekomen. De innovatie die Lewis Carroll met zijn boek introduceerde, is door Disney op twee manieren teruggedraaid naar de saaie mal waarin zoveel sprookjes gegoten zijn. En hiermee is het unicum dat Carroll met zijn verhaal creëerde, teruggebracht tot een massaproduct.