Oude Van Warmerdam is beter

Nee, Van Warmerdam heeft in het verleden wel beter laten zien. Als om dat te onderstrepen, heeft distributeur A-film tegelijkertijd met Ober een box uitgebracht met zijn eerste vijf films. Daaruit blijkt dat Van Warmerdam juist op zijn best is in de verhalen die hij met strakke hand leidt: Abel (1986), De Noorderlingen (1992) en Kleine Teun (1998). Minder goed slaagt hij als hij de teugels te veel laat vieren, zoals in De Jurk (1995) en Grimm (2003).

Ontsporing

Van Warmerdams te losse aanpak in deze twee films – die in dat opzicht op één lijn liggen met Ober – leidt tot vrijblijvendheid. In De Jurk volgen we de zomerjurk uit de titel langs verschillende draagsters, die daarmee het onheil over zichzelf afroepen – op seks beluste mannen loeren overal. Maar op deze thematiek na wordt het scenario door niet veel meer samengehouden dan die jurk. Een onevenwichtige verzameling sequenties blijft ook Grimm, dat als een kameleon van kleur verschiet, zo vaak wisselt de film van genre.

Nu begeeft Van Warmerdam zich in al zijn films wel op een hellend vlak, omdat hij een voorliefde heeft voor bizarre verhaalwerelden waarin de vreemdste dingen kunnen gebeuren. In Grimm heeft een boer zijn koeien niet alleen opgesloten tussen vier hekken, maar houdt hij ze ook in de gaten met grote schijnwerpers die hij op iedere hoek van zijn weiland heeft geplaatst. De hoofdpersonen, een moderne Hans en Grietje, rijden door een tunneltje en zitten vervolgens in Spanje, waar ze allerlei avonturen beleven. Zulke gebeurtenissen maken dat het verhaal ieder moment uit de bocht kan vliegen – iets wat vooral in zijn laatste twee films veelvuldig gebeurt. In Ober lijkt de toevoeging van de scenarioschrijver dan ook vooral een excuus om van alles te kunnen uitvreten op het eerste verhaalniveau.

De oude Van Warmerdam

Grimm

De ‘oude’ Van Warmerdam doet het wat dat betreft beter. Die laat zien dat absurdisme het beste werkt als het is ingebed in een consistent verhaal, en niet wordt overdreven – als het functioneel blijft. Dan komen ook de messcherpe dialogen het beste uit de verf, en de spelletjes die de personages met elkaar spelen.

Abel, De Noorderlingen en Kleine Teun zijn eigenlijk alle drie kammerspiele; ze zijn gesitueerd in een zeer kleine ruimte. Daarin zie je Van Warmerdams toneelachtergrond terug, net als in zijn poging de kijker in deze films zo snel mogelijk een zo volledig mogelijk overzicht geven van de setting. Kleine Teun begint met een helikoptershot van de boerderij, de schuur en daaromheen de weilanden waar het verhaal zich afspeelt. In Abel zitten veel beelden waarin vanuit het huis van de hoofdpersoon een uitzicht wordt geboden over de stad waar hij woont.

Wijde schots

De Jurk

Hoewel Van Warmerdam wel close ups gebruikt, zijn het deze wijde, strak gekadreerde shots die het meest blijven hangen. Dat komt door hun gortdroge toon, die prachtig contrasteert met de typisch Hollandse objecten waarmee Van Warmerdam zijn beelden vult. Het voornaamste effect: vervreemding. Of het nu gaat om de nieuwbouwwijk in De Noorderlingen, met vlak daarnaast het aangeplante bos – alle bomen in rechte lijnen naast elkaar – of om de groene velden met slootjes in Kleine Teun: zo normaal als ze er in de werkelijkheid uitzien, worden ze hier nooit.

Datzelfde geldt voor de mensen die er wonen, en de dingen die er gebeuren. De dertigjarige hoofdpersoon van Abel durft het huis niet te verlaten, tot grote wanhoop van zijn ouders. Met name met zijn vader is hij voordurend verwikkeld in een constante psychologische oorlogsvoering. Kleine Teun is ook een gevecht tussen drie personages: een boer, zijn vrouw en de vrouw die hem Nederlands komt leren. Zijn echtgenote heeft een geheime agenda en zet hem aan tot vreemdgaan, maar uiteraard loopt dat dusdanig uit de hand dat zij op een gegeven moment op het zolderkamertje slaapt en hij met de lerares in hun twee persoonsbed. En dan moet Kleine Teun nog geboren worden. De Noorderlingen brengt een hele dorpsgemeenschap in beeld, waarin een jager optreedt als politieagent, een slager zijn seksuele behoeften niet onder controle heeft, en de postbode in het bos stiekem de brieven leest die hij moet bezorgen.

Schrijnend

Kleine Teun

Het zijn in deze films vooral de machtspelletjes die mensen spelen die Van Warmerdam interesseren, en hoe deze zowel met seks als met geweld te maken hebben. Dat levert scènes op die vaak komisch zijn – niet in de laatste plaats vanwege de dialogen – maar tegelijkertijd tragisch, schrijnend bijna. Leuk is het leven nooit, wat eigenlijk het geval is in alle films van Van Warmerdam: zijn personages verliezen het uiteindelijk van zichzelf. Iets zien slagen lijkt een onmogelijkheid.

In schril contrast met het niveau van deze drie films staat de kwaliteit van de dvd-box. Het is jammer dat A-film de gelegenheid niet heeft aangegrepen om het werk van Van Warmerdam te duiden, van achtergronden te voorzien, zoals trouwens in het algemeen te weinig gebeurt in zulke boxen. Waar zijn de informatieve extra’s? Een interview met de regisseur of een filmwetenschapper die over zijn films vertelt, was wel het minste geweest. Nu moeten we het doen met een paar trailers. De gemakzucht waarmee, ter ere van zijn nieuwe film Ober, de eerste vijf Van Warmerdams in de winkelschappen worden gegooid, doet de filmmaker geen eer aan.