Geschiedenis ontmaskerd
De Belle van Zuylenlezing werd dit jaar verzorgd door schrijversduo Rita Monaldi en Francesco Sorti, van wie onlangs Het ei van Salaì verscheen. In een tegendraads en provocerend betoog vertelden zij over de keuze voor de historische roman en hun afkeer van het werk van historici. Ook de ‘uitgeverscrisis’ en de opkomst van het ‘kladpapier’, dat de literatuur dreigt te verdringen, kwamen uitgebreid aan de orde.
~
Het duo combineert het schrijven van een roman met grondig historisch onderzoek en verwijst hier ook uitgebreid naar. De ‘ontdekking’ die wordt gedaan in de roman onderbouwen ze met bronnen, literatuurverwijzingen, citaten en uitgebreid commentaar. Dit soort bronnenfictie kennen we ook van bijvoorbeeld Dan Brown, maar neemt hier een hoge vlucht. De zeggingskracht van de roman wint er sterk door; de grens tussen feit en fictie vervaagt en het verhaal doet in grote mate aanspraak op ‘de waarheid’ en ‘de werkelijkheid’.
Samenzweringen
Het waas van mysterie ligt ook op heel letterlijke wijze over de werkelijkheid, door de problemen die het schrijversechtpaar in thuisland Italië kreeg. Naar eigen zeggen zou de uitgeverij een herdruk van Imprimatur hebben geweigerd na druk van het Vaticaan. De afgelasting van de heiligverklaring van paus Innocentius XI zou aan het boek te wijten zijn. Hierna koos het echtpaar ervoor om hun boeken niet meer in Italië uit te laten geven. Een opmerkelijke keuze aangezien hun werk ondertussen in een kleine dertig talen wordt vertaald en een internationaal verkoopsucces is.
De lezing gaat ook over die complotten in hun eigen leven. Monaldi en Sorti spreken over de verhouding tussen geschiedenis en roman en hun strijd tegen een zuiver wetenschappelijke benadering van die geschiedenis, een benadering die volgens hen de plank volledig misslaat. Een interessante en rake vraagstelling. Beiden zijn immers academici én romanschrijvers.
Klokkenluiders
De twee schrijvers hechten grote waarde aan de historische component in hun werk. Zij zien zichzelf als ‘historische klokkenluiders’, die onbekende of vergeten documenten aan het licht brengen. Daarmee presenteren zij een historische werkelijkheid die in scherp contrast staat met de officiële geschiedschrijving. Met name in de Imprimatur-reeks presenteren Monaldi en Sorti een aantal ‘grote’ ontdekkingen, niet zelden door bestaande bronnen in twijfel te trekken.
~
Ook het essay, de wetenschappelijke publicatievorm bij uitstek, moest het ontgelden. Aan de hand van enkele Italiaanse voorbeelden verweet het schrijversechtpaar historici een kritiekloze omgang met bronnen. De meest fundamentele en evident logische verbanden zouden zij over het hoofd zien, en daarmee zouden hun bevindingen ronduit waardeloos zijn. Dat er bij historisch onderzoek kritische kanttekeningen te plaatsen zijn, is een gezond uitgangspunt. Maar om aan de hand van enkele voorbeelden een complete wetenschappelijke traditie overboord te zetten gaat wel wat ver.
Complottheorieën
Bovendien legt het schrijversduo met deze kritiek zijn eigen wijze van redeneren bloot. Ze gaan ervan uit dat de sleutel tot historische verklaringen ligt in vragen als ‘wie had er baat bij?’ en ‘wie had de macht om het geheel te verdoezelen?’. Niet geheel onrealistisch natuurlijk, maar een dergelijke benadering zet wel de deur op een kier naar allerhande complottheorieën. De deur wordt verder open geduwd door al te stellig alternatieve versies van historische gebeurtenissen te omarmen. Hierbij transformeren veronderstellingen al snel tot zogenaamde feiten.
Voortbouwend op deze feiten komen bestaande opvattingen op losse schroeven te staan. Hoe sterk de interpretaties en conclusies van Monaldi en Sorti zijn, is echter moeilijk te bepalen. Waarom komen anderen nou niet op deze logische en voor de hand liggende ontdekkingen, vraagt het schrijversechtpaar zich af:
Een mogelijke verklaring is dat het in onze patriarchale gezagsverhoudingen psychologisch en politiek onaanvaardbaar is om de papieren op de geschiedenistafel te veel te wijzigen.
Hiermee lijkt vooral op het veronderstelde ingrijpen van het Vaticaan te worden gedoeld. Een wijziging van de gezagsverhoudingen zou leiden tot een ‘persoonlijke en maatschappelijke crisis’ en moet dus koste wat kost voorkomen worden. Zo ontstaat al snel het beeld van twee dappere schrijvers die de waarheid willen onthullen, maar door duistere krachten gedwarsboomd worden. En passant krijgt ook de academische wereld een veeg uit de pan. In hoeverre dit een realistische voorstelling van de gang van zaken is, is maar de vraag.
Het boek en de lezer
Monaldi en Sorti lijken niet alleen in historische complotten te geloven, maar zien ook om hen heen samenzweringen. In een korte en bondige analyse van de wereld van uitgeverijen en boekhandels stellen zij dat het verspreiden van cultuur en ideeën of het genereren van winst, niet het doel is:
Het doel is veel meer de manipulatie van de ruimte, de inperking of uitsluiting van iemand die ‘iets te melden heeft’, die iets te publiceren heeft wat lezenswaard is.
Hiermee maken Monaldi en Sorti het hun lezers niet gemakkelijk. Immers, als zij zo tegen de werkelijkheid aan kijken, wat zegt dat dan over het ontdekken en ontrafelen van allerhande historische complotten, vervalsingen en samenzweringen? Welke waarde kan de lezer hechten aan de ’totaalvisie op de geschiedenis’ die het duo zegt na te streven? Het zijn vragen die niet gemakkelijk te beantwoorden zijn en lang na het uitspreken van de laatste woorden blijven echoën.
De Belle van Zuylenlezing vond op 11 december 2008 plaats in de Janskerk te Utrecht. De volledige tekst van de lezing is hier terug te lezen.
