Hella Haasse 85 jaar

Hélène Serafia Haasse wordt op 2 februari 1918 geboren in Batavia. Haar moeder, Katherina Diehm-Winzenhöhler, is pianiste en haar vader, Willem Hendrik Haasse, is inspecteur van financiën. Haar vroege jeugd brengt ze door in Nederlands-Indië, maar in 1938 vertrekt ze naar Nederland om in Amsterdam Scandinavische Talen en Letteren te gaan studeren. Het is de bedoeling dat het gezin in 1940 herenigd zal worden, maar de oorlog steekt daar een stokje voor. Als blijkt dat de Duitser net zoveel van Germaanse sagen houdt als Hella, breekt ze haar studie af en begint aan de toneelschool. Dat gaat prima, tot ze in 1943 haar aanstaande echtgenoot, Jan van Lelyveld tegenkomt en besluit het toneelspel eraan te geven. Toneelteksten blijft ze wel schrijven.
In 1948 volgt dan de grote doorbraak met het boekenweekgeschenk Oeroeg, en de rest is geschiedenis.

Wat veel mensen echter niet weten, is dat Hella Haasse ook poëzie geschreven heeft. Haar debuut in 1945 was een bundeltje gedichten onder de naam Stroomversnelling. Voor degenen die op de verjaardag van mevrouw Haasse andere dingen te doen hebben, presenteren we hieronder één van haar gedichten, met een korte interpretatie erbij.

In deze zeeën die ik mij verkoos,
lig ik verdronken, eindeloos
diep op den bodem, zonder wil.
Het water boven mij staat stil.

Zo ben ik in een transparanten doos
geklonken, ver van storm en hoos
stortzee en vloed – mijn hart doet pijn,
het wil een snelle zeemeeuw zijn,

een zil’vren vis, beweeg’lijk in den stroom.
Maar als een anemoon, die loom
on donker water wiegt en deint
en aan het eigen spel verkwijnt,

sta ik geworteld in vervloekte rust,
van tij noch keertij mij bewust,
diep op den bodem zonder wil.
Het water boven mij staat stil.

Denken over gedichten is een raadsel, laat ik dat eerst zeggen. Elke interpretatie, elke leeswijze is anders, en ongetwijfeld is voor elk gedicht een massa betekenissen te fabrieken, maar laat ik hier gewoon een poging doen erachter te komen wie of wat die ‘ik’ is die daar zo op die zeebodem ligt. Het gedicht is een puzzel, en aan de hand van cryptische aanwijzingen moet je erachter zien te komen wat het voor jou betekent.

Eerste vraag: hoe bevindt de ‘ik’ zich op de bodem van de zee? In het eerste couplet -of strofe- ligt zij (of hij, maar ik ben geneigd te denken aan een vrouwelijk wezen) willoos op de bodem. Uit de tweede strofe blijkt dat ze niet weg kan, zelfs al zou ze dat willen: zo ben ik […] geklonken. In het derde en vierde couplet staat dat ze als een anemoon geworteld staat in de bodem. Die aanwijzingen ‘geklonken’ en ‘geworteld’ hoeven niet direct te betekenen dat ze een plantje is. Ze kan net zo goed een gezonken schip zijn, een halfvergaan lijk, een boegbeeld of een stukje koraal. Alles, zolang het maar niet kan bewegen en wel kan denken. Het gedicht staat er namelijk in de ik-vorm, en als zodanig is het een klacht, een uiting van die ‘ik’ op de bodem.

Vraag twee: wat doet de ‘ik’ daar op de bodem? Het moge duidelijk zijn: klagen. Wat eigenlijk heel vreemd is, als je goed naar het gedicht kijkt. In de eerste strofe staat: ‘zonder wil’. Wie niets wil hoeft ook niet te klagen. Maar dan staat daar aan het eind van het tweede couplet en het begin van het derde: ‘mijn hart doet pijn, het wil een snelle zeemeeuw zijn, een zil’vren vis’. Er is dus toch wat te willen, lijkt het, maar dan lees je verder en zie je in het laatste couplet weer ‘zonder wil’. Die ‘ik’ weet blijkbaar niet wat ze wil en of ze wat wil.
Eén oplossing is, om het wel en niet willen te zien als een soort golfbeweging, die je dan weer kunt vergelijken met de zee. Een andere oplossing is om de ‘ik’ los te zien van ‘het hart’. Het is immers dat hart dat een meeuw of vis wil zijn. Het zou kunnen. De ‘ik’ is immers dood (‘verdronken’ in het eerste couplet) en in zekere zin zijn lichaam en geest (waar het hart dan metafoor voor zou kunnen zijn) van elkaar gescheiden. Dat is een aanwijzing! Is de ‘ik’ misschien de geest van een verdronkene die zo graag zou willen dat haar lichaam daar niet lag?

Zijn er nog meer aanwijzingen? De inhoud van het gedicht heeft ons verder niet zoveel meer te vertellen, hoewel er nog iets raars aan de hand is. In de tweede strofe rept de ik van ‘storm en hoos, stortzee en vloed’, maar in de laatste strofe zegt ze dat ze zich ‘van tij nog keertij’ bewust is. Ze weet dus tegelijkertijd wel en niet van de bewegingen van de zee, die zich boven haar afspelen. Dat kan ook weer een uitdrukking zijn van het gescheiden bestaan van lichaam en geest. Het lichaam onder water weet niets meer, kan niet denken of willen, maar de geest weet dat er stormen, het getij en andere dingen zijn.

Ik kom niet tot een precieze omschrijving van de ‘ik’, maar ik ben ervan overtuigd dat ze iets was, dat ooit leefde (anders heeft het namelijk geen hart), maar nu ligt te vergaan op de zeebodem. Dat leven kan ook figuurlijk geweest zijn. Een schip heeft ook een leven, net als een boegbeeld, dat in gedichten nog wel eens als ‘ziel’ gezien wil worden. Maar mijn gevoel zegt toch dat deze ‘ik’ een soort verdronken meisje is. Die misschien weer als metafoor staat voor een toestand waarin een levend meisje zich kan bevinden: gevangen in een huwelijk, een ziekbed, iets verschrikkelijks dat haar dwingt tot passiviteit en willoos meedeinen? Als iemand een idee heeft, mail mij, want ik ben erg benieuwd.

Wideke mailt:

Ik las je interpretatie van Hella Haasse’s gedicht. Ik denk dat ik nog wel wat tips heb. In ieder geval heeft de titel van de bundel veel te zeggen ‘stroomversnelling’- van langzaam stromend water of stilstaand water in een vaart terechtkomen, dit gedicht dan als beschrijving van stilstand en passiviteit en een verlangen naar zowel beroering als activiteit. Staan er nog meer gedichten met watermetaforen in, of gedichten die gaan over overgang van rust naar
beweging? Die zijn dan wel van belang voor het plaatsen van dit gedicht.

En nog iets: de eerste regel is ook belangrijk denk ik. De toestand waar de ik zich in bevindt is zelf gekozen (die ik mij verkoos) maar heeft er toe geleid dat de ik zich er verdronken voelt. De ik wilde die ‘zee’ (waar dat dan ook voor staat) maar is er door overweldigd. Ik denk toch niet aan ziekbed, want dat is niet zelfverkozen. En huwelijk denk ik ook niet aan, maar ik kan moeilijker uitleggen waarom niet. Vooral niet omdat er geen ‘ander’ in het gedicht voorkomt, geen band met iemand die knelt ofzo. De ik is alleen, hooguit met de zee, maar die wordt niet opgevoerd als personage, meer als toestand (van stilstand. De ik verlangt een ander soort bestaan, maar wel steeds met die zee (zeemeeuw, vis). Wat kan dat betekenen? De zee in beroering, als iets waar de ik over uit wil kijken, of in mee wil gaan, maar niet passief in wil blijven rusten.

Ook ‘en aan zijn eigen spel verkwijnt’ lijkt me ergens op te wijzen, maar ik weet niet precies uit het gedicht te halen waarnaar. Als je de zee voor ‘het leven’ ziet, dan is dat spel misschien dichten? Een spel dat je bezighoudt, een loom heen en weer deinen, meebewegen, niet zelf actief zijn, je afsluiten (in die glazen doos) in stilte, maar waar je ook aan kunt verkwijnen. En dan het verlangen naar het echte leven?

Ik denk dat je gelijk hebt er op te wijzen dat de ik zegt zonder wil te zijn en tegelijk een verlangen uitspreekt, iets wil. Mooi om dat te verbinden met de golfslag van de zee, vooruit, omhoog en dan weer neerstorten en opgaan in geheel. Die kloof tussen wat de ik wil, en de toestand van de ik. Waarom lukt het niet die kloof te dichten, wat voor wortels heeft de ik dat die zo vastklinken, willoos maken?

In dit gedicht ben ik al snel geneigd om de ik samen te laten vallen met Hella Haasse, ik zou uit mezelf niet echt over nadenken of het een verdronken iemand is, of een schip ofzo. Ik weet niet waarom, misschien omdat ik het toch al gauw als een metafoor opvat allemaal. Het gaat niet over zee of anemonen, het gaat uiteindelijk ergens anders over, een beschrijving van een levensgevoel. Ze schrijft ‘als een anemoon’, dat is in ieder geval wel een aanwijzing voor beeldspraak. Maar ik zoek graag overal iets achter, dat geef ik toe!

Leuk om even aan te puzzelen, maar ik kom er niet echt uitmet dit gedicht. Lijkt me er typisch een die je in het licht van de gehele bundel moet zien.