Met lichte gêne

De eerste cd, die met de bewerkingen van Smalts, borduurt voort op voorganger Nevelglans, waarop Mulder en Dekker teksten van Nederlandse dichters op muziek hebben gezet. Centrale figuur op deze cd is de dichter Jan Hanlo. Bij het verzamelen van geschikt materiaal voor Nevelglans waren ze de gedichten van Louis Lehmann al tegen gekomen. Deze excentrieke dichter bleek echter zoveel aantrekkelijke teksten te hebben geschreven dat het idee om een volledige cd aan hem te wijden snel geboren was. De rijpe sterren borduurt qua stijl voort op het vorige album, maar is wel wat experimenteler. Het getokkel van allerhande snaarinstrumenten wordt enthousiast gecombineerd met een mooie mix van elektronische klanken en omgevingsgeluiden (de specialiteit van producer Floris van Manen), zoals het getik van regendruppels op ramen, maar vervalt af en toe in chaos. Gedichten van Lehmann worden volledig of gedeeltelijk door elkaar heen voorgelezen dan wel gezongen; soms op rustige toon, dan weer met schelle stem. In enkele gevallen pakt dit bijzonder goed uit, maar er zijn ook nummers bij waarin dit ronduit irritant wordt. Bij El Greco bijvoorbeeld, waarbij voor het uitspreken van verfijnde, vervreemdende zinnen als

De liefde is een inktvis
Gezien door hun schabloon
Wat kromt onder begeerte
Slaat vlammen uit hun hoon.

gekozen is voor een ergerlijke elektronisch bewerkte stem die de zinnen staccato uitspreekt. Dankzij deze keuze luister je helemaal niet naar de dichtregels, terwijl die juist zo intrigerend zijn. Het Lied van Carillus is een voorbeeld van een nummer waarin Smalts er wel in slaagt om een gedicht van Lehmann tot zijn recht te laten komen.

[…]
Lied van Carillus
Het was op Koninginnedag.
“Ach waarom, hangt hier toch geen vlag?
Mijn ziel is gedepavoiseerd,
Moet ik geheel gedesperred?”
Zei sombere Carillus
[…]
Carillus zuchtte “Wat een tijd!
Vol van irritionaliteit.”
Als hij maar meer van vrijheid wist;
Hij was geen existentialist,
De sombere Carillus

Het volledige gedicht gaat over Carillus (hoewel Lehmann hem ook Carille of Carillo noemt) die alles somber inziet. De manier waarop Lehmann deze Carillus neerzet zorgt ervoor dat – hoewel hij ook een gevoel van medelijden opwekt – je vooral de grap inziet van zijn immer donkere kijk op de dingen. Lehmann zelf lijkt te willen zeggen: men heeft de vrijheid de dingen zo te interpreteren zoals het men het beste uitkomt; wie altijd alleen het negatieve ziet, heeft alleen zichzelf daarmee. Smalts draagt dit gedicht heel hangerig, haast zeikerig voor – precies zoals je deze Carillus voor je ziet. De manier van voordragen en de ook wat slepende begeleiding versterken het (humoristische) karakter van het gedicht.

Nostalgie

Op de tweede CD van De rijpe sterren is bijna 80 minuten aan opnamen te vinden uit het VPRO radioprogramma De muziek van Louis Lehmann. Guus Janssen is te horen op piano, waarop hij een keur aan stijlen ten gehore brengt: van de tango tot de boogie-woogie. Gezongen wordt er door Sophie van Lier, Libby Houston en Tabe Bas en af en toe door de componist zelf. Kwalitatief gezien valt er hier en daar wel wat af te dingen op de uitvoering van Lehmanns composities, maar het gevoel van nostalgie dat de muziek opwekt, compenseert dit. De teksten bij deze muziekstukken zijn bijna nergens van Lehmann zelf, behalve in twee gevallen. Een daarvan is De huishoudrap, die – hoewel deze qua tekst kinderlijk eenvoudig lijkt – indruk maakt.

Tafeltje, tik-tak, klokje bom
Dingen in de keuken vallen om
Koekepan ping-pong, kopje krak
Uit door de voordeur, binnen door het dak.
Maak het maar, maak het maar, maak het maar bebabbelbaar

Wanneer Lehmann de tekst voordraagt, krijgt deze iets onheilspellends. Het is of hij wil zeggen dat mensen altijd proberen om gevaar of angst te bezweren door deze te vangen in een huis-, tuin- en keukenvocabulaire. Door de dreigende manier waarop hij “Maak het maar, maak het maar, maak het maar bebabbelbaar” uitspreekt, wordt de onmogelijkheid hiervan duidelijk.

Niet zo bijzonder

Op de dvd zien we het interview dat Hanneke Groenteman in 1996 met Lehmann had voor het VPRO tv-programma De plantage. We zien een vertederende, humoristische man, die ondanks zijn gevorderde leeftijd de touwtjes nog stevig in handen heeft. Op de vraag hoe hij het ervaart dat er zo’n lijvige bundel met zijn gedichten van 1936 tot en met 1996 is uitgekomen, antwoordt hij “met lichte gêne”. Uit het verdere interview blijkt dat Lehmann helemaal niet zo’n hoge pet op heeft van het dichterschap en dat hij veel liever op een ander vlak carrière had gemaakt. Dichten ging bij hem als vanzelf en is voor hem daarom nooit zo bijzonder geweest.

Ook in de film van Ida Lohman ontmoeten we Lehmann; in deze film komt vooral zijn spitsvondigheid naar voren. Hij laat ons bijvoorbeeld zien hoe hij van de lipjes van de verpakkingen van papieren zakdoekjes composities op de muur maakt. Ook toont hij ons allerlei dozen waarin hij spullen heeft opgeborgen op basis van een persoonlijk sorteersysteem. Tenslotte zien we de vrolijke Lehmann dansen: in de woonkamer, gekleed in zijn dagelijkse kloffie, maar ook in een danszaal in zwart kostuum, compleet met zwarte hoed en zorromaskertje. Het interview van Groenteman, de film van Lohman en de danspassen van Lehmann zijn zeker vermakelijk, maar om deze hele dvd geconcentreerd te bekijken, moet je toch wel een echte fan zijn.

Smalts heeft er enerzijds goed aan gedaan de cd met composities en de dvd met extra’s toe te voegen aan de eigen creatie. Je hebt het idee dat je de mens Lehmann leert kennen en krijgt een indruk van zijn composities, zijn inventieve poëzie en zijn unieke kijk op het leven. Deze bijzondere man en zijn creaties overschaduwen de cd van Smalts echter een beetje en dat is jammer. Want hoewel ik niet over elk nummer te spreken ben, is het een goed initiatief om de gedichten van Lehmann nieuw leven in te blazen.