Een religieuze opera van een atheïst

Met De legende van de onzichtbare stad Kitesj en het meisje Fevronja heeft De Nederlandse Opera (DNO) een weergaloze productie neergezet. Vier uur lang wordt het publiek meegevoerd in de wonderlijke wereld van Russische sprookjes, Russische orthodoxie, folkloristisch geïnspireerde muziek en een overweldigend natuurdecor.

De componist Nikolaj Rimski-Korsakov (1844-1908) en de schrijver Vladimir Belski ontmoetten elkaar in 1901. Samen schreven ze een libretto, gebaseerd op de legende van Kitesj, de stad die door een Tatarenhorde belegerd werd, en op een tweede verhaal over de heilige Fevronja van Murom. Het thema van de zondige stad die door God gestraft wordt met vernietiging, is vooral bekend uit het Bijbelverhaal van Sodom en Gomorra, maar komt in veel sprookjes voor. Meestal probeert in zo’n  verhaal één rechtschapen held of heldin op het laatste nippertje het dreigende onheil af te wenden.

Het natuurkind Fevronja, bij DNO schitterend gezongen door de sopraan Svetlana Ignatovich, verenigt in deze opera geloof, hoop en liefde in zich tot een totaal positieve persoonlijkheid. Fevronja staat symbool voor het Russisch ideaal van barmhartigheid en trouw. Haar tegenspeler is de sadistische dronkaard Grisjka, die haar ten slotte doodtrapt. Zij probeert tegelijk met de stad Kitesj ook de mens Grisjka te redden van de ondergang. Hier mengen zich elementen uit een romantisch-heidense natuurgodsdienst met het traditionele christelijke gedachtegoed van berouw en verlossing.

Redding in een gouden mist
Het eerste bedrijf speelt zich af diep in het bos waar de jagende prins Vsevolod de onbezorgde Fevronja ontmoet. Ze worden  verliefd, maar direct op de idylle volgt de tragedie. Kitesj bestaat uit twee gedeeltes. Het ‘slechte’ Kitesj wordt met de grond gelijk gemaakt en alle inwoners worden afgeslacht in een realistische terreuraanval, waarbij Fevronja en Grisjka gevangen worden genomen. In het ‘goede’ Kitesj, gebouwd aan de oever van een meer, wachten de vrome inwoners het einde af. Onder leiding van hun vorst Joeri bidden ze om genade. Op voorspraak van Fevronja daalt een gouden mist over Kitesj, zodat de Tataren het spoor bijster raken. Dan zien ze plotseling de stad op de bodem van het meer liggen. Door het water heen horen ze de kerkklokken luiden. Ze raken in paniek en slaan op de vlucht. Ondertussen is Grisjka waanzinnig geworden en Fevronja aan het eind van haar krachten. Ze probeert haar metgezel te bekeren, maar komt niet verder dan een ‘gebed tot Moeder Aarde’ waarna hij haar mishandelt en wegvlucht. Vogels uit het paradijs brengen Fevronja naar de verzonken stad waar zij samen met haar prins voor eeuwig gelukkig zal zijn.

Modern pantheïsme

Rimski-Korsakov wilde ‘nationale muziek’ schrijven. Hij baseerde zich op volksmelodieën en thema’s uit de Russisch-orthodoxe liturgie. Toch is de partituur veel moderner geworden dan een potpourri van Wolgalied, Kalinka, Sabeldans en klokgebeier. Aan Richard Wagner ontleende hij een doorgecomponeerde vorm, zonder aria’s of recitatieven die de handeling stil zetten. De chromatiek van Wagner en de daarmee verbonden lijnen van leidmotieven die een eigen muzikaal verhaal vertellen heeft Rimski-Korsakov op geheel eigen wijze verwerkt. De herhalingen van motieven suggereren een cirkelvormig tijdsverloop, samenhangend met de seizoenen in de natuur en eeuwigheid, gesymboliseerd in het liturgisch jaar. Daarachter ligt de gedachte dat het goddelijke kenbaar is in de schepping en in het harmonisch samengaan van mens en natuur. Dit pantheïstisch wereldbeeld is muzikaal verweven met de nadrukkelijk christelijke symboliek, waarin Wagner’s Parsifal naklinkt.

Zowel regie als muzikale uitvoering zijn van zeer hoog niveau. De cast, bijna uitsluitend Russische zangers, sluit door expressie en timbre naadloos aan bij de sfeer van het werk. De decors, ontworpen door regisseur Dmitri Tcherniakov zelf, raken door de feilloze balans van eenvoud en romantiek precies de ‘Russishe kern’ van de voorstelling en krijgen een apart applaus. In tegenstelling tot de orkestmuziek van Rimski-Korsakov, met name Sheherazade, worden zijn opera’s zelden of nooit uitgevoerd. Het is daarom voor alle liefhebbers van opera en van Russische muziek aan te raden deze productie te gaan zien.

Er zijn nog voorstellingen op 20, 23 en 26 februari en op 1 maart.