Hoe het beeld belangrijker werd dan de waarheid

Het project The Return of Religion and Other Myths vestigt, de titel geeft het al weg, de aandacht op ‘modern myths’; verhalen die gebaseerd zijn op het verleden om het heden vorm mee te geven. Ze hoeven niet per se waar te zijn maar worden vaak wel als zodanig aangenomen. Een gevaarlijke bezigheid waar de rol van het beeld niet in te onderschatten is.

Omvangrijk project

Het project wordt groots aangepakt met twee tentoonstellingen onder de verzamelnaam The Art of Iconoclasm, een lezingenreeks met als titel On Post-Secularism en een critical reader (verwachte verschijningsdatum voorjaar 2009). De tentoonstelling The Art of Iconoclasm gaat in op de veranderde positie van het beeld in de hedendaagse visuele cultuur en de rol die kunst kan spelen om aan dit fenomeen betekenis te geven. Denk aan een Geert Wilders die geen uitgebalanceerd, tot in de puntjes onderzocht politiek pamflet schrijft, maar zijn denkbeelden omzet in het medium film, wat nogal wat ruimte openlaat voor speculaties. Dit is de kracht van het beeld, maar als het gaat om het spreken van politiek duidelijke taal ook meteen zijn zwakte.

Hedendaags iconoclasme

Hans Haacke, Commemorating 9/11, 2002, poster, foto

Het gemak waarop men zich beelden toe-eigent en naar eigen inzicht bewerkt, bijvoorbeeld op de computer, roept om een herdefiniëring van de term iconoclasme. Sterker nog; iconoclasme staat aan de basis van de hedendaagse omgang met beelden. Afbeeldingen zijn gemakkelijk te downloaden en met een computerprogramma als Photoshop te manipuleren, vermenigvuldigen, etc. Soms is het oude beeld nog zichtbaar, meestal heeft het na bewerking een nieuwe betekenis gekregen. Het oude beeld wordt niet meer letterlijk ‘stukgeslagen’, maar als het ware bevraagd, zo stelt curator Sven Lütticken, als een soort kritiek op het beeld.

Het beeld als idool en spektakel

De twee tentoonstellingen die vallen onder The Art of Iconoclasm lopen in hun onderzoekingen ietwat door elkaar. 9/11 is het onderwerp van zowel Hans Haacke, te zien op From Idol to Artwork in BAK als ook van Gert Jan Kocken, te zien op Attacking the Spectacle in CM Studio. Het werk Commemorating 9/11 van Haacke laat zien hoe hedendaagse idolen allang iconisch religieuze figuren hebben vervangen door de Twin Towers als symbool van het materialisme te gebruiken. Haacke plakte witte posters met daarin uitsnede’s van de silhouetten van de Towers over reclameposters heen. Hij geeft ze hierdoor inhoudelijk gezien eenzelfde materialistische lading en wijst op de manier waarop reclame het straatbeeld kan domineren, zonder dat de uitwerking ervan bevraagd wordt. Het werk The New York Times, New York, Tuesday, September 11, 2001 (Microfilm National Library NY) van Kocken toont ons de vergankelijkheid van het nieuws door een uitvergroting van een microfilm van de ochtendeditie van de New York Times van elf september 2001; het laatste nieuws vlak voor de aanslagen. Maar niet enkel dat. Toevalligerwijs staat er op diezelfde voorpagina een verslaggeving van de arrestatie van een lid van de ‘black power’-beweging die dertig jaar geleden een vliegtuig had gekaapt. Kocken bekritiseert de manier waarop het beeld de hoofdrol toegewezen krijgt als het gaat om het geven van betekenis. Een nieuw soort beeldenstrijd is ontstaan, mede mogelijk gemaakt door hedendaagse mediatechnieken die inspelen op de van nature ‘iconofiele’ aard van de mens. Daarnaast heeft veel beeldmateriaal in meer of mindere mate last van ‘spektakelarij’. De shockfactor is belangrijker dan de inhoudelijke argumenten. Door de overvloed aan beelden viert de verloedering van betekenis hoogtij en loopt gedegen analyse gevaar.

Religiekritiek of bevraging van secularisme?

Hoewel het tweede deel van de titel van het project de hint weggeeft, is deze als geheel toch enigszins misleidend. Het uitgangspunt van het project stamt van een behoefte om de vaak verklaarde terugkeer van religie als passé te bestempelen. Wat er vervolgens gebeurt, is dat de twee tentoonstellingen niet zozeer religie alswel secularisme onderzoeken aan de hand van wat ooit religieus getint jargon was; de mythe, het spektakel en iconoclasme. Lütticken verwijst in het bijbehorende informatieboekje her en der naar de relatie of de manier waarop religie en secularisme met elkaar omspringen, stiekem elkaars jargon gebruiken en (vaak) ongegrond voor of tegen elkaar worden ingezet. Ergens is het logisch dat onze maatschappij rijker is geworden aan religieus gevoel; er wonen tegenwoordig tegen de 900.000 moslims in Nederland (bron: CBS). Dit geloof probeert zijn weg te vinden en zijn plaats te definiëren in de bestaande omgeving die gefundeerd is op de grondbeginselen van een (laten we eerlijk zijn) eigenlijk nauwelijks nog ter zake doende religie. Deze fusie zou moeten worden toegejuicht en bejubeld in plaats van afgeschreven te worden op basis van angst, eenkennigheid, of wat dan ook. Wat dat betreft is het uitzien naar de lezingenreeks, behorend bij The Return of Religion and other Myths die onze post-seculiere maatschappij als uitgangspunt neemt en wellicht een of meerdere sluiers kan doen oplichten.

The Return of Religion and other Myths
The Art of Iconoclasm is te zien van 30 november 2008 t/m 1 maart 2009 in:
BAK; From Idol to Artwork
CM Studio, Centraal Museum: Attacking the Spectacle
On Post-Secularism; Lezingen- en discussieprogramma op zondag 11 januari, 1 februari 15 februari, 1 maart om 15.00 uur. Georganiseerd in samenwerking met het Centre for the Humanities, Universiteit Utrecht