Bedrieglijke sprookjes

The lady of Shalott, 1888, olieverf op doek, 153 x 200 cm.

Waterhouse… een naam die waarschijnlijk niet bij iedereen een belletje doet rinkelen. De Engelse kunstenaar wordt tegenwoordig vaak een moderne ‘prerafaëliet’ genoemd, waarmee hij onofficieel aan het rijtje van de bekendere John Everett Millais en Dante Gabriel Rossetti is toegevoegd. Deze kunstenaarsgroep is ontstaan in de tweede helft van de negentiende eeuw. Doel was vernieuwing bewerkstelligen door terug te keren naar de waarden van vüür de (naar hun mening overschatte) oude meester Rafael. Hiertoe werden religieuze thema’s uit de vijftiende eeuw gecombineerd met eigentijdse poëzie van romantische dichters als Elliot en Keats. Hoewel deze kunstenaars bij het grote publiek nog slechts geringe bekendheid genieten, hebben zij een belangrijke basis gelegd voor de latere Jugendstil. Een moderne interpretatie die misschien meer tot de verbeelding spreekt is de videoclip van Where the wild roses grow van Nick Cave en Kylie Minogue. De geheimzinnige sfeer die daarin wordt neergezet is overduidelijk geïnspireerd door prerafaëlitische kunst. 

Kracht en kwetsbaarheid

De prerafaëlieten zijn eigenlijk een beetje vergeten, wat ze een zeker mysterie verschaft. Dit geldt ook voor Waterhouse, van wie weinig papieren en brieven bewaard zijn gebleven. Hierdoor heeft men de indruk dat hij een man van weinig woorden was, wat bijdraagt aan zijn mysterieuze beeldvorming. Zoals de titel van de tentoonstelling al aangeeft, liet Waterhouse zich in zijn werk sterk inspireren door vrouwen. Op veel van zijn grote doeken zijn hoofdrollen weggelegd voor meisjesachtige vrouwen, nog niet volgroeid en zowel kracht als kwetsbaarheid uitstralend. De vrouwen van Waterhouse verlangen smachtend, maar schromen niet een man met hun charmes genadeloos in de val te lokken, al dan niet met behulp van toverkracht. Een voorbeeld hiervan is het prachtige Hylas and the nimfs uit 1896.

Symbolisme

Door de tentoonstelling lopend raak je langzaamaan geboeid door de werelden van Waterhouse. De middelste zaal vormt een duidelijk hoogtepunt, met Waterhouse’s bekendste werken uit de periode waarin hij het prerafaëlisme echt begon te verkennen. Het beroemdste voorbeeld hiervan is waarschijnlijk The Lady of Shalott (1888), de eerste in een serie van drie werken gebaseerd op een gelijknamig gedicht van Tennyson. De prerafaëlieten hechtten veel belang aan symbolisme en kenden verborgen betekenissen toe aan afgebeelde objecten. Dat is ook in dit werk goed te zien, bijvoorbeeld aan de drie uitgaande kaarsen voorop de boot, die de naderende dood van de Lady aankondigen. Het herfstachtige weer versterkt het dramatische beeld, evenals de gelaten gezichtsuitdrukking van de hoofdpersoon. Ook komt hierin een ander belangrijk kenmerk van Waterhouse’s oeuvre naar voren: de grote aandacht voor stofuitdrukking. Het is bijna of je de dunne stof van de jurk kunt voelen, net als de zachte wind in haar haren.

Nét voor het noodlot

Circe Indiviosa, 1892, olieverf op doek, 180,7 x 87,4 cm.

Waterhouse baseerde zich bijna uitsluitend op geschriften; ofwel romantische Engelse gedichten, ofwel de Griekse mythologie. Het uitbeelden van een narratief, dat tijdsverloop kent, in een enkel beeld vereist keuzes van de kunstenaar. Welk moment van het verhaal kies je uit? Waterhouse koos steeds voor het zogenaamde ‘pregnante moment’: nét voor het noodlot toeslaat. Je ziet de Lady of Shallot daarom niet sterven bij kasteel Camelot, maar uitmeren in haar bootje op weg daar naartoe. En Hylas ligt niet in het water, maar twijfelt nog of hij zich aan de verleidelijke nimfen moet overgeven. De dramatiek van het pregnante moment wordt in veel werken nog eens versterkt door een theatrale lichtval. Ook draagt uitbundig kleurgebruik bij aan het lyrische karakter van de werken. De kleuren spatten van het doek af en trekken de kijker mee. Bovendien dienen deze vaak als symbool, zo is het vocht dat Circe Invidiosa (‘de jaloerse Circe’) in het water laat lopen niet voor niets gifgroen.

Eigentijds

Hoewel Waterhouse voornamelijk uitging van teksten en verhalen uit het verleden, betekent dit niet dat zijn werk geen eigentijdse invloeden vertoont. Zoals gezegd waren de prerafaëlieten wel degelijk op zoek naar vernieuwing. In diverse werken is ook een impressionistische invloed te zien, wat zich met name uit in een kortere verftoets. Dit is vooral zichtbaar in verbeeldingen van de natuur, zoals Miranda (1816) die als nietig wezen aan de rand van een woeste oceaan staat. Ook in meer bosachtige omgevingen tonen bomen, takken en struiken een kortere penseelstreek, terwijl de hoofdpersonen altijd zeer gedetailleerd zijn neergezet. Mogelijk wilde Waterhouse door de grovere weergave van de natuurlijke omgeving de aandacht gevestigd houden op de mensfiguren in het schilderij. Hoewel na een tijdje rondlopen de werken wel veel op elkaar gaan lijken, vormt toch elk schilderij weer een wereld op zich. Wie geen zin heeft bij elk schilderij het achterliggende verhaal of gedicht te lezen, zal niet minder van de tentoonstelling genieten. De beelden zijn sterk genoeg om voor zich te kunnen spreken. Een klein nadeel is de soms matige belichting, wat niet verwonderlijk is gezien de glimmende laag vernis die over de schilderijen heen ligt. Er kan nog veel gezegd worden over dit werk, maar het beste is om het gewoon te gaan zien. Waterhouse is weliswaar betoverd door vrouwen, maar hij weet op zijn beurt de kijker te betoveren. Zijn schilderijen sleuren je net als Hylas’ nimfen mee in hun wereld, of je wilt of niet.