Het ritme van rituelen

Voormalige meelfabriek en zendlocatie radiopiraat ‘Lokaal’, Nijmegen, 2005. Foto: Susan Philipsz

In Museum Het Valkhof en Kunstenaarsinitiatief Paraplufabriek – beide in Nijmegen – zijn onder andere werken te zien van Sebastián Díaz Morales, Robin Rhode en Mark Titchner. Daarnaast vinden er in december en januari binnen de stadsgrenzen performances plaats. Mochten de Nijmegenaren Gregg Smith’s dozen stapelende mensen in de voetgangersgebieden missen, dan hebben ze, dankzij Susan Philipsz, ook nog de gelegenheid om vanuit hun luie stoel af te stemmen op de sterren.

Verbondenheid

Met Radio waves goodbye zijn vanuit de het observatorium in Westerbork, via een oude meelfabriek in Nijmegen de radiogolven van een zogenaamde pulsar (een ooit massieve ster) te horen. Hiermee geeft Philipsz de Nijmegenaren die nieuwsgierig genoeg zijn om op 105,7 FM af te stemmen een gezamenlijke ervaring die voor mensen van buiten de stadsgrenzen onbekend zal blijven. Net als bij veel traditionele religies zal tijdens de radio-uitzending een groep onbekenden door ‘een onzichtbare kracht van onmeetbare proporties’ met elkaar verbonden zijn.

Mladen Stilinoviç, Buried Pain, één van vijf zwart-wit foto’s, elk 100 x 100 cm, 2000. Gebruik met toestemming van de kunstenaar

Niet altijd zijn er zaken van buiten onze dampkring nodig om een gevoel van verbondenheid te bewerkstelligen. Mladen Stilinoviç en Ioana Nemes nemen juist de meest universele aspecten van het menszijn als uitgangspunt voor hun werk. In de projectruimte van Museum Het Valkhof hangen vijf zwartwitfoto’s van Stilinoviç. Buried Pain (2000) toont een begrafenis van drie matrassen waarop het woord pijn geschreven staat. De oude matrassen lijken tegelijkertijd het alledaagse, als ook de onhandige en onbruikbare ballast van pijn te symboliseren. Diep wegstoppen en een massa zand erover lijkt de beste oplossing. De gedenktekens op de graven geven echter aan dat begraven geen garantie voor verdwijnen is. Integendeel. De poging die is gedaan om de pijn onzichtbaar te maken, benadrukt haar aanwezigheid.

Bezwering

Stilinoviç heeft meer rituelen achter de hand om pijn het hoofd te bieden. Het werk Dictionary-Pain bestaat uit een aantal pagina’s die uit het woordenboek zijn gescheurd. De betekenissen zijn weggewerkt onder een laag correctievloeistof en hebben plaats gemaakt voor het woord pain. De kunstenares wil hiermee zeggen dat de conventies van taal en de bedoeling van individuen die de woorden gebruiken niet op elkaar aansluiten. Het is hierdoor onmogelijk elkaar volledig te begrijpen en dat is pijnlijk. Als toeschouwer voelt de eindeloze herhaling van het woord vooral als een soort bezwerende kracht. Alsof erkenning van pijn in elk aspect van de dagelijkse realiteit, deze draaglijker zal maken.

Ioana Nemes, Monthly evaluations_me October, detail, reproprint op papier, 2004. Gebruik met toestemming van Ellen de Bruijne Projects

Ook Ioana Nemes lijkt met haar microdagboeken uit de chaos van het leven een illusie van overzichtelijkheid te willen creëren. Haar Monthly Evaluations (2004) doen sterk aan On Kawara’s Date Paintings denken; (muur)schilderingen bestaande uit een gekleurd vlak waarin de datum en een aantal woorden uitgespaard zijn. Nemes concentreert zich echter niet op het gegeven van de tijd, maar probeert met dit systeem haar dagelijkse activiteiten te documenteren en categoriseren. Dit gebeurt in zeer korte en associatieve zinnen, die veelal een gemoedstoestand of een situatie beschrijven. Door op deze gestructureerde manier haar leven in kaart te brengen, lijkt ze pogingen te doen vat op de werkelijkheid te krijgen.

Nemes staat daarin niet alleen. De mensheid probeert al duizenden jaren de wereld om zich heen te begrijpen en te bezweren door middel van de meest uiteenlopende rituelen. Vanwege een steeds individualistischer spirituele beleving, zijn veel oude rituelen losgeraakt van de oorspronkelijke context en hebben een minder vanzelfsprekende plek in ons dagelijks leven gekregen. De behoefte aan ritualisering is echter gebleven. Dat bleek al uit de kunst van de afgelopen vijftien jaar. Het werk van Alicia Framis bijvoorbeeld is sterk gericht op het (opnieuw) integreren van rituelen in de dagelijkse praktijk. Dit veelal met het doel om angst te bestrijden en onderlinge banden te vormen en te versterken.

Uitsluiting

Yael Bartana, Kings of the Hill, video still, 2003. Gebruik met toestemming van Annet Gelink Gallery

Hoewel een ritueel het saamhorigheidsgevoel kan vergroten, is het omgekeerd zo dat getuige zijn van een jou onbekend ritueel juist afstand kan scheppen. Yael Bartana’s manshoge projectie van de video- en geluidsinstallatie Kings of the Hill (2003) toont surrealistische beelden van een duinlandschap waarin mannen hoge zandbulten proberen te bedwingen met hun vehikels. Vaak lukt dat en zetten ze de grote zware auto’s bijna verticaal in het zand. Ondanks het motorgeronk heerst er een ingetogen sfeer, de mannen zijn duidelijk geconcentreerd en bovenal serieus bezig. De eindeloze vlakte van de zee op de achtergrond vormt tegelijkertijd zowel een contrast als een eenheid met de krachten die zich op de voorgrond manifesteren. Het geheel maakt je als toeschouwer duidelijk dat dit geen loos machogedrag is. Geïnspireerd door het Revisionistisch ideaal van ‘de berg bevechten of sterven’ laat Bartana met dit werk een belangrijk ritueel in de moderne Israëlische samenleving zien. Doordat je als toeschouwer nauwelijks voldoende afstand kan nemen van de enorme videoprojectie, voel je je niet enkel een buitenstaander, je staat ook nog eens hinderlijk in de weg.

Nieuwe mogelijkheden

Germaine Koh, Pledge, koperen munten ter distributie, editie van 5000, elk 25 mm, 2002. Gebruik met toestemming van Catriona Jeffries Gallery

Gelukkig stond tegenover deze herkenbare en pijnlijke ervaring van uitsluiting, het ontvangen van een muntje van een suppoost. I WILL staat er op. Germaine Koh gaf de medewerkers van beide expositieruimtes een zak van deze koperen muntjes en de opdracht ze naar eigen inzicht aan bezoekers uit te delen. Een alledaagse ontmoeting of gesprek krijgt door deze ongewone handeling een andere dimensie. Doorgaans worden er immers alleen bij het verlenen van diensten of het verhandelen van waar munten uitgewisseld. Het verwachtingspatroon ten op zichte van je gesprekspartner verandert en ook de manier waarop je op de ontmoeting terugkijkt is beïnvloed. De vraag is echter of het de potentie heeft in het dagelijks leven te kunnen functioneren. Ontstaan er tijdens Hidden Rhythms in potentie nieuwe rituelen, zoals De Bruijn beoogt? Wie weet. Maar misschien is het ondergaan van kunst al wel een mooi ritueel op zich. Goede kunst biedt ons toch altijd al een creatief en dynamisch middel om de wereld om ons heen vorm te geven? Hoor ik lekker toch nog ergens bij.