Gewoon de jaren '40

Gewoon de jaren ’40 wil een aanvulling bieden op het beeld dat wij Nederlanders hebben van de oorlogsjaren en de jaren van wederopbouw die volgden. Door foto’s te exposeren van het dagelijks leven, laat de tentoonstelling zien dat dat leven uit veel meer bestond dan wat de geschiedenisboekjes ons vertellen.

Juni 1940, archief Spaarnestad Photo

In het Noordbrabants Museum in ‘s-Hertogenbosch is tot januari de tentoonstelling Gewoon de jaren ’40 te zien. Deze tentoonstelling met foto’s en film wil het dagelijks leven van de gemiddelde Nederlander schetsen in een turbulente periode uit het verleden. In deze opzet speelt de Tweede Wereldoorlog uiteraard een rol, maar men wilde nou eens afstappen van het idee dat het politiek-militaire verhaal een grote scheidslijn in het leven van de meeste Nederlanders vormde. Integendeel: het leven ging ‘gewoon’ door.

Scheidslijn

Maar ging het leven gewoon door? Die vraag is niet eenvoudig te beantwoorden. Wie de tentoonstelling bezoekt, ziet foto’s uit het begin van de oorlog van vrolijke Duitse soldaten die spelen met Nederlandse kinderen, dagjesmensen op een zonnige Scheveningse boulevard en zelfs reclame voor Coca-Cola op een billboard. Maar foto’s van enkele jaren later tonen magere kindertjes, joden bepakt en bezakt wachtend op transport en lange rijen bij winkels. Dat laatste is trouwens ook nog ver na de oorlog het geval. Want wie denkt dat de oorlog na 1945 voorbij was, heeft het mis. Men moest leren leven met de gevolgen ervan. De joodse gemeenschap was praktisch verdwenen, honderdduizenden gebouwen waren verwoest en een nieuwe strijd in Nederlands-Indië stond alweer voor de deur.

Zomer 1941, archief NIOD

Natuurlijk hebben de samenstellers van de tentoonstelling gelijk als zij stellen dat de oorlog geen scherpe scheidslijn in het leven van mensen vormde; ook na 1945 blijkt er bijvoorbeeld sprake van voedselschaarste en waren sommige spullen alleen verkrijgbaar op de bon. Maar wie de foto’s ziet van feestvierende Nederlanders na de bevrijding en vrolijk rokende jonge meiden op schoot bij Canadezen, begrijpt dat er wel degelijk veel te vieren viel.

Schaarste

Gewoon de jaren ’40 toont aan de hand van een tiental thema’s het leven van alledag. Zo te zien hadden vele Nederlanders het in de jaren dertig niet gemakkelijk en die trend zette later onverminderd door. Men was zuinig op het weinige dat men had en zocht nieuwe manieren om oude materialen te gebruiken. Kleding werd bijvoorbeeld gemaakt van restjes stof, en de grond van onder meer het gebombardeerde Rotterdamse Weena werd gebruikt om gewassen te verbouwen. Door de brandstofschaarste werden paarden voor auto’s gespannen, honden voor de slee en bollen van papier gingen in de haard om het binnenshuis behaaglijk te houden. Maar hoe moeilijk de oorlogsjaren ook waren, bij de eerste strenge winters gingen de Elfstedentochten gewoon door. Uit het beeldmateriaal rijst dan ook het beeld op van een onverstoorbaar volk, dat in 1946 alweer meeliep in de Nijmeegse Vierdaagse.

Verwend

Ondanks een flinke oogst op de inzameldag die het museum dit voorjaar hield om amateurbeelden te vergaren, is daar bij Gewoon de jaren ’40 uiteindelijk weinig gebruik van gemaakt. De meeste foto’s zijn afkomstig van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD), het Nationaal Archief en Spaarnestad Photo. De samenstellers hadden de keuze uit zo’n 5000 foto’s en het is jammer dat daarbij niet meer gekozen is voor kiekjes van de bevolking zelf. Misschien zijn we verwend door televisieprogramma’s als Andere Tijden, of de pas digitaal ontsloten collectie van het NIOD, de beeldbank van de Tweede Wereldoorlog, maar de tentoonstelling toont weinig echt ‘nieuws’. Het museum beoogt de verhalen achter de foto’s te vertellen, maar daarvoor is de zaalinformatie wat summier. Hadden familieverhalen bij amateurfoto’s hier niet meer opgeleverd?

Achtergrond

De indeling van de tentoonstelling naar thema’s als voedsel of werk is praktisch, maar aangezien er geen strikt chronologische volgorde bij gehanteerd is, is de tentoonstelling toch ook een zoekplaatje. Wat een stapels boterhammen liggen er daar op de bordjes van dit gezin bij de lunch! Maar is deze foto nou nog in de oorlog gemaakt of erna? Die relevante informatie moeten we steeds zoeken bij de kleine zaalbordjes naast de foto’s. Voor een tentoonstelling die beoogt het verhaal achter de foto te vertellen, bieden die bordjes toch te weinig achtergrond. Gelukkig geeft fotofilosoof Hans Aarsman bij een aantal foto’s een beschrijving met achtergrondinformatie, maar zijn aandeel is helaas klein.

Pakjesavond 1949, archief IISG

Ondanks de beperkingen door de gekozen opzet biedt Gewoon de jaren ’40 wel een aardige kijk op het dagelijks leven op de oorlogsjaren en de wederopbouw. Het bij de tentoonstelling verschenen Het jaren ’40 boek biedt de verdieping die de tentoonstelling niet helemaal kan geven. Bij de meeste ouderen zullen de foto’s veel herinneringen oproepen en voor allen die deze tijd niet hebben meegemaakt, is het een nieuwe manier om tegen dit decennium aan te kijken.

Het jaren 40 boek
Waanders uitgevers Zwolle
ISBN 9789040085253
€14,95