Bitterzoete beelden
Met de omvangrijke tentoonstelling Behind Walls – Oost-Europa voor 1989 besluit Noorderlicht een vijftal manifestaties over niet-westerse fotografie. Met exotische voorgangers als Azië en Zuid-Amerika, is nu het voormalig Oostblok aan de beurt. Vijfendertig fotografen uit twaalf landen gunnen de bezoeker een indrukwekkend kijkje achter de Muur, waardoor duidelijk wordt dat niet alles is wat het lijkt.
 |
| Sergey Kozhemyakin |
Kleurrijke portretten van schattige kindjes in Oost-Europese klederdracht vallen meteen op bij binnenkomst. Best vrolijke beelden voor een tentoonstelling over het leven ‘achter de Muur’. Of toch niet? Bij nadere bestudering valt er treurigheid in de kindergezichtjes te bespeuren. Blijkbaar wil de Oekraïense fotograaf Sergey Kozhemyakin (1956) iets duidelijk maken met deze serie. Hij heeft hiervoor nieuwe afdrukken gemaakt van oude negatieven, gevonden in de afvalbak van een goedkope fotostudio. Met de kleurige, maar monotone afbeeldingen van deze kinderen verwijst hij naar het totalitaire Sovjetregime dat ‘eenheidsworst’ propageerde en op die manier het individu verstikte. Meteen is duidelijk dat lichtvoetige interpretaties aan deze tentoonstelling niet zijn besteed.
Zelfexpressie
Oost-Europa voor 1989 kende meer censuur dan vrijheid. Dit had uiteraard zijn weerslag op de mogelijkheid tot zelfexpressie, essentieel voor de kunst. Fotografen brachten het dagelijks leven kritiekloos in beeld om zich toch te kunnen uiten. Ze legden vast wat ze om zich heen zagen gebeuren, als afstandelijke observator. Diverse foto’s bieden dan ook niets meer dan slechts die simpele, ongemanipuleerde weergave van feiten. Zo laat de aangrijpende serie over jonge rekruten in het Russische leger weinig aan de verbeelding over. Dergelijke onthullingen werden verborgen gehouden voor de buitenwereld, uit angst voor represailles van de communistische regering.
Pijnlijk onzichtbaar
Vaker echter werden foto’s voorzien van een verborgen, bijna metaforische betekenis, zoals de genoemde kinderportretten. Familietaferelen stralen op het eerste oog onschuld uit, maar de aanwezigheid van een donkere sluier is haast voelbaar. Zo kon de fotograaf niet worden beschuldigd van expliciete kritiek, maar kon hij zijn verhulde boodschap toch overbrengen aan de oplettende kijker. De rooskleurige beelden van een communistische staat waarin plaats en werk is voor iedereen, stralen tegelijkertijd een onbehaaglijke leegte uit. Dit geeft aan dat de Oost-Europese werkelijkheid eigenlijk pijnlijk onzichtbaar was. Deze schijn van welvaart is treffend in beeld gebracht door Joszef Tüth (Hongarije, 1940). Hij maakte reclamefoto’s waarop vol kleur en blije gezichten producten worden aangeprijsd die in de praktijk helemaal niet verkrijgbaar waren. Laat staan dat de gewone burger die kon betalen.
Ontsnappen
Legden alle Oost-Europese fotografen zich dan weerloos neer bij het heersende regime? Zeker niet. Rebellie is van alle tijden, zoals te zien op de ‘artistieke’ foto’s van naakte hippies en de performance ‘Praagse Picknick’. Ook openbaren zich verrassend veel technische experimenten, van fotocollage tot overexposure. Hoewel fotografie in het toenmalige Oostblok over het algemeen nog niet als kunstmedium werd beschouwd, is in de tentoonstelling duidelijk de opkomst van jonge, vernieuwende fotografen te zien. De Tsjechische New Wave-beweging hield zich in de jaren tachtig sterk bezig met enscenering en camerastandpunten. Een invloed van Alexander Rodchenko’s constructivistische composities valt hier niet te ontkennen. De werken bevatten een sterke existentiële component: het willen ontsnappen aan de werkelijkheid, het willen creëren van een eigen wereld. Dit zijn fotografen die de werkelijkheid willen herschrijven in plaats van herinneren.
Andere dimensie
De overvloed aan beelden die de tentoonstelling biedt is indrukwekkend en tegelijkertijd bedrieglijk. Reclamefoto’s en beelden van dagelijkse rituelen lijken zonder lading, maar dragen loodzware bagage met zich mee. Het doet beseffen dat het soms stiekem makkelijker is hiervoor de ogen te sluiten, dan de confrontatie met de waarheid te aan te gaan. Behind the Walls bevestigt in zekere zin het oppervlakkige beeld dat menigeen zal hebben van het voormalige Oostblok: grijs, grauw en monotoon. Toch ontvouwt zich in deze tentoonstelling een geheel andere dimensie: de wereld achter de zichtbare wereld. Een wereld waarin kinderen naar school gingen, mensen trouwden, hun verjaardag vierden. Wat zich werkelijk heeft afgespeeld achter de Muur weten alleen zij – en de bezoekers van Noorderlicht nu ook een beetje.
