Il Gattopardo

Want wat een genot is deze film uit 1963, ook meer dan veertig jaar na dato! Il Gattopardo hóórt ook vertoond te worden op zo’n groot wit doek als dat van Cinerama 1 in Amsterdam. De schitterende totaalshots van het ruige, stoffige Siciliaanse bergland, de opstandige massa’s tijdens de revolutie op het eiland, de klassiek geworden slotsequentie in een balzaal: alles herinnert eraan dat dit grootse cinema was, en is.

Meedenken

Films als Il Gattopardo worden helemaal niet meer gemaakt. De tijd die Visconti neemt voor details, gewoon om je te laten kijken, is filmmakers vandaag de dag niet meer gegund. De camera mag niet te lang onafgebroken bewegen, de ijzeren wet is immers dat de montage snel moet zijn. En ook de dialogen zijn bij voorkeur kort. Het publiek kon wel eens verveeld raken. In Il Gattopardo volgt de camera de bewegingen van twee discussiërende mannen, tot ze gevangen worden tegen de achtergrond van het wijdse landschap. Eén van hen wijst in de verte, en hup, het beeld wijst mee. Het effect van dit soort scènes is meer dan visuele overrompeling. Je gaat nadenken over de betekenis van de handelingen en de vele subtiliteiten die in de mise-en-scène verstopt zitten.

Roerige geschiedenis

Visconti schetst met grote precisie een portret van misschien wel de roerigste periode uit de Siciliaanse geschiedenis. Het is midden 19e eeuw, de maatschappij is georganiseerd langs duidelijke scheidslijnen: je hebt de steenrijke adel, de gegoede middenklasse en het straatarme arbeidersvolk. Maar dan breekt de revolutie uit. Prins en familiehoofd Salina (Burt Lancaster) heeft een simpele filosofie om te overleven: “Alles moet veranderen,” zegt hij, “zodat alles hetzelfde blijft.” Natuurlijk krijgt hij gelijk. Sicilië sluit zich aan bij Italië, er komt een machtswisseling, de adelstand gooit het op een akkoordje met de burgerij, en de standen blijven in stand.

Dertig jaar ellende

Dit is zo ongeveer wat er gebeurt in het drie uur durende epos. De kracht van de film schuilt erin dat wat we niet zien even belangrijk is als wat we wel zien. Visconti vertelt het verhaal vanuit het gezichtspunt van Salina. Dat is een keus voor het tonen van adelijke pracht en praal. Toch schitteren de lagere sociale klassen op het bal aan het eind, waar adel, burgerij en nieuwe machthebbers elkaar liefdevol in de armen sluiten, door afwezigheid. Het perspectief verbloemt eveneens niet dat Salina, ten koste van zijn eigen gezin, alleen aandacht heeft voor ‘neef’ Tancredi (Alain Delon) en diens muze Angelica (Claudia Cardinale). Ergens merkt hij op dat zijn eigen huwelijk één jaar geluk was en dertig jaar ellende, maar als Salina het stel ziet verandert hij accuut in een romanticus.

In stijl ten onder

Lancaster tovert het veelzijdige karakter van de edelman op magnifieke wijze op het scherm. Als een ware Don Corleone bestuurt Salina met ijzeren vuist zijn imperium. Toch leren we hem ook kennen als een realist met een even cynische als weemoedige inborst, die zo nu en dan haarscherp de situatie analyseert. Op hetzelfde bal beseft Salina dat zijn tijd gekomen is. Prachtig is zijn laatste wals, die hij danst met Angelica, en die iedereen nog eenmaal voor hem inneemt. Visconti laat hem waardig en in stijl ten onder gaan.