Film / Films

Verslag van een schim

recensie: Fateless (Sorstalanság)

Lajos Koltais debuut Fateless is een indringende aanvulling op het corpus aan films over de Holocaust. Gebaseerd op het boek Onbepaald door het lot (1975) – waarin de Hongaarse schrijver Imre Kertész in romanvorm zijn eigen kampervaringen verwerkte – is Fateless een film die op effectieve wijze een verslag doet van het ontmenselijkingproces.

~

György (gespeeld door een overtuigend afstandelijke Marcell Nagy) is een Hongaarse joodse jongen in Boedapest tijdens de Tweede Wereldoorlog. De film begint in 1944 als hij afscheid neemt van zijn vader die naar een werkkamp vertrekt. György wordt vervolgens toevallig opgepakt tijdens een geïmproviseerde razzia. Met een stel andere kinderen wordt hij op transport gezet naar Auschwitz. Daar overleeft György de selectie en uiteindelijk komt hij in Büchenwald terecht, waar hij belandt in een subkamp bestemd voor dwangarbeiders.

Spookachtig melancholisch

Koltai volgt dit hele proces met een emotioneel gedetacheerd, maar tegelijk ook zeer esthetisch oog. De shots zijn perfect opgebouwd – helder in detail en somber in het gebruik van tinten. De film begint met warme en melancholische herfstkleuren die eenmaal overgaan in gradaties van grijs als György de kampen doorstaat. Koltais beelden hebben ook iets spookachtigs in hun manier van het oproepen van een verloren tijd en plek die niet te vatten is.

~

In andere scènes is Koltai ook doeltreffend in het tonen van de onmenselijke banaliteiten die deel uitmaken van de holocaust. De razzia en de daaropvolgende procedures zijn Kafkaësk in hun plotselinge onduidelijkheid. György wacht met andere mensen zonder te weten waarom. En als men op transport wordt gezet, is de bestemming onbekend. De leefomstandigheden in het kamp worden ook goed verbeeld waardoor men geconfronteerd wordt met de dagelijkse problemen die neerkomen op ondervoeding, slaaptekort en ziekte. De enige valse noot vormt Ennio Morricones muziek, die te emotioneel is in vergelijking met de sfeer die Koltai heeft gecreëerd.

Heimwee naar Büchenwald

Koltais filmische aanpak wordt versterkt door Marcel Nagys spel. Zijn voorkomen lijkt emotieloos en door zijn drang om te overleven lijken al zijn gevoelens te zijn verbannen. Het is een noodzakelijke strategie binnen het kamp, omdat de realiteit die hij meemaakt niet te bevatten is. Maar het toont ook de prijs en de impact van de holocaust op individuen. Györgys leven als schim wiens bestaan van dag tot dag bepaald wordt door toevalligheden staat los van het lot, maar daarmee ook van zingeving.

~

Dat wordt op pijnlijke wijze duidelijk als György na de bevrijding van de kampen terugkomt in Boedapest en niemand kan vinden die zijn ervaringen kan begrijpen. György kan zich door zijn ervaringen in het kamp niet meer verplaatsen in de normale werkelijkheid. Het is daarom ook schokkend om te horen dat hij op een gegeven moment heimwee heeft naar het kamp en zijn structuur.

Koltais film is effectief in zijn verwerking van de Holocaust zonder te vervallen in te grootse dramatiek of in het tonen van willekeurige gewelddadigheden. De film bevat geen martelscènes of onverwachte executies, maar focust zich met een pijnlijke precisie op de alledaagse slopende routine van het kampleven. In dat opzicht heeft Fateless dezelfde impact als de concentratiekampliteratuur van Primo Levi (Is dit een mens?) of Ellie Wiesel (Nacht). Het is misschien niet verwonderlijk dat Kertész zelf de scripbewerking heeft geschreven en afgezien van een toegevoegde scène is de film een trouwe adaptatie van zijn boek.