Adellijke feministe met Dostojevski als huisvriend

Twee van haar verhalen zijn nu uit het Russisch vertaald door Arie van der Ent en opgenomen in Herinneringen aan mijn kindertijd. In het titelverhaal vertelt Sofja over haar kindertijd op het landgoed Palibino. De eerste paar hoofdstukken gaan vooral over de verschillende kindermeisjes en gouvernantes, die allen tot dienst staan van het adellijke meisje. Haar leventje speelt zich hoofdzakelijk af in de kinderkamer, zonder enig contact met haar ouders. Af en toe mag een van de kinderen opdraven om de volwassen te vermaken in de salon.

Dostojevski

Hoe saai de eerste paar hoofdstukken ook mogen zijn, ze geven wel een beeld van hoe diep ingesleten het standsverschil in het tsaristische Rusland was. Illustratief hiervoor is de onterechte beschuldiging van diefstal aan het adres van een van de kindermeisjes. Dagenlang wordt ze opgesloten in een donker hok zonder eten, tot ze uiteindelijk een valse bekentenis aflegt.

Interessanter wordt het verhaal wanneer Sofja in de puberteit komt. Samen met haar moeder en haar oudere zus Anjoeta, brengt ze de winter door in St. Petersburg. Anjoeta heeft inmiddels met de hulp van Dostojevski onder pseudoniem een aantal verhalen gepubliceerd. Die winter is Dostojevski bij hen kind aan huis, en Sofja ontwikkelt een puberale verliefdheid voor hem. Ze wijdt uitvoerige beschrijvingen aan zijn persoon, en die schetsen zeker geen fraai beeld van een van de grootste schrijvers van de wereldliteratuur. Hij is narcistisch, zelfingenomen en etaleert een kinderlijke roep om aandacht.

Nihilisme

Het tweede verhaal gaat voornamelijk over de nihiliste Vera. Op een avond – Sofja woont in St. Petersburg – staat deze onbekende vrouw op de stoep. Vera is ervan overtuigd dat Sofja haar binnen nihilistische kringen kan introduceren. Als kind voelt Vera al dat ze voor de goede zaak moet vechten, eerst als zendelinge in het barbaarse China, later wordt door toedoen van haar revolutionaire buurman deze kinderachtige gedachte vervangen door een ander ideaal: meewerken aan politieke hervormingen. Sofja kan Vera echter niet verder helpen. Uiteindelijk ziet Vera bij een proces tegen politieke delinquenten haar roeping: trouwen met de hoofdverdachte en de bannelingen volgen naar Siberië om hen daar bij te staan.

Ondanks de gedateerdheid – de verhalen zijn geschreven in 1890-1891 – zijn ze nog steeds goed leesbaar. Hoewel duidelijk en helder geschreven zijn het absoluut geen literaire hoogstandjes. De verhalen hebben meer een historische waarde dan een literaire. Het eerste verhaal geeft een inkijk in het leven van een adellijk meisje bij wie de hele opvoeding gericht is op het afleveren van een perfecte huwelijkskandidate. Het tweede verhaal geeft een heel ander tijdsbeeld weer: de onrust in het tsaristische Rusland aan de vooravond van de communistische revolutie. De lijfeigenschap wordt afgeschaft, veranderingen zijn op komst en de positie van de adel wankelt. Boeiend voor wie in geschiedenis, en met name de Russische, is geïnteresseerd. Voor wie dat niet is, zullen de verhalen in Herinneringen aan mijn kindertijd vooral erg gedateerd aandoen.