Philip Roth over vergankelijkheid en dood

Uitgangspunt is het karakterloze karakter Elckerlyc, de alleman uit de titel, bij Roth een naamloze reclameman die terugkijkt op een leven zoals meer van Roths personages dat leven: veel frustratie, enkele huwelijken, hier en daar wat losbandigheid die altijd verkeerd afloopt, gemengde herinneringen aan een joodse jeugd, ziektes en operaties, een broer die in alles tegengesteld is aan de held en aan het einde wenkt altijd weer de dood. Het begint zelfs op een begraafplaats, vervallen en wel en bijna opgeslokt door de moderne tijd, waarna een lange tocht volgt door de krochten van het geheugen, aan de hand van de hiervoor vermelde elementen. Alles draait om het onvermijdelijke en met veel verve beschreven verval, dat naarmate het boek vordert aan beklemming wint.

Het zit allemaal reuzeknap in elkaar, en toch wint onbehagen het van extase. Dat heeft allereerst te maken met de oneerlijke reflex van iedere lezer die tegen wil en dank alles wat Roth voortbrengt afzet tegen zijn meedogenloze meesterwerk Portnoy’s complaint. Nadien heeft hij nog een pak boeken geschreven en daar zitten heel aardige tussen, want schrijven kan hij wel, en ook hoe je een lezer bij de les houdt weet hij als weinig anderen, maar die romans haalden in het beste geval net niet het niveau van zijn internationale doorbraak.
Alleman is opnieuw een aardig boek dat soepel wegleest, maar de aandacht toch niet lang genoeg gevangen houdt. Dat kan grotendeels toegeschreven worden aan het feit dat de boodschap al in een zeer vroeg stadium opvallend helder is: we moeten allemaal dood, en alles wat we daarvoor doen in de paar ogenblikken die ons gegund zijn, doet er in wezen niet werkelijk toe, vooral omdat we in voorkomende gevallen toch de verkeerde keuze maken en we al vanaf onze geboorte ‘uit elkaar vallen’. Roth laat dat zien, wat heel goed is, maar plaatst ook terzijdes die zijn punt nog eens benadrukken en dat is dan weer net even teveel; dat willen we liever zelf ontdekken, dank u.

Anus

Teveel passages lijken ook geschreven op de automatische piloot, ze voegen in ieder geval opvallend weinig toe aan eerdere boeken. Voeg daar dan nog een aantal slordigheden bij, en de indruk van gemakzucht bij auteur dan wel redactie wordt erg sterk. Wat te denken van de volgende volzin:

De eerste twee dagen speelde hij voortdurend met zijn vingers om haar anus heen terwijl ze hem pijpte, tot ze uiteindelijk opkeek en zei: “Als je dat gaatje zo leuk vindt, waarom gebruik je het dan niet?”

In Portnoy’s complaint komt een soortgelijk voorval voor, waar natuurlijk niets op tegen is, maar wat hier gebeurt roept de nodige vragen op, want je moet wel een superman zijn om dit vol te houden: twee dagen continu op de beschreven wijze spelen met iemands intieme delen en dan ook nog simultaan achtenveertig uur achter elkaar worden gepijpt. In de romankunst heerst totale vrijheid, maar deze bovenmenselijke prestatie van onze held staat in scherp contrast met de fragiele fysiek die Roth hem in het boek toebedeelt – bovendien vraag je je dan ook nog eens af hoe de dame in kwestie het volhoudt zonder een aanval van fatale kaakkramp.

Op een ander niveau speelt Roth een vrolijk spelletje met de verschillende manieren waarop dood en verval in de moderne beschaving invloed hebben gehad, met als opvallendste motief het water, van baarmoeder tot Styx – hij betaalt in de schaduw van zijn naderende dood zelfs met heel erg veel nadruk de veerman, in de gedaante van een zwarte grafdelver op dezelfde begraafplaats waar het boek begint, zodat de cirkel weer rond is. Leuk allemaal voor leesclubjes en recensenten van NRC Handelsblad en Oranjebode, maar nadat alle stukjes van deze puzzel voor literaire beginners op hun plaats zijn gevallen, kan dit boek ook op weg naar zijn eindbestemming: de vergetelheid.