Een 21e-eeuwse klassieker

Het eerste dat de lezer mogelijkerwijs zal opvallen in Sjisjkins romans is de ingewikkelde structuur. Onvoltooide liefdesbrieven begint als een briefwisseling tussen twee geliefden, van wie hij naar het front in China gestuurd wordt en zij in de stad achterblijft, maar al snel ontwikkelt de roman zich tot iets anders. Wanneer hij sterft, blijven de twee brieven voorbij de grenzen van de dood sturen.

Ook de onlangs vertaalde roman Venushaar springt licht om met de eisen van het realisme. Sjisjkin mengt verhaallijnen, tijden en fabels door elkaar, totdat zijn roman een fantastisch spiegelpaleis wordt. Wat begint als gescheiden, eindigt met elkaar verweven, door elkaar omgekeerd en omgedraaid: grenzen tussen de verhaallijnen vervagen, onderwerpen uit de een worden in de ander opgepakt en besproken. Het is niet de makkelijkste opzet, maar wat een leesgenot levert het op.

Vragen en antwoorden
Michaïl Sjisjkin woont en werkt sinds 1995 in Zürich, waar hij voor de Zwitserse immigratiedienst tolkt. Veel van zijn ervaringen die hij daar heeft opgedaan hebben hun weerslag gevonden in Venushaar. De roman opent met een verhoor van een Russische immigrant, weergegeven als was het een theatertekst. De vertaler van deze verhoren is de hier nog onzichtbare en tegelijkertijd onmisbare hoofdpersoon van de roman. Alle verhaallijnen zijn aan hem verbonden, en later zal hij meer op de voorgrond treden.

Waar de verhoren eerst neutraal blijven, zich beperken tot het ontdekken van leugens en onvolkomenheden in de verhalen van de vluchtelingen, blaast Sjisjkin ze al snel op tot schijnbaar eindeloze reflecties op het menselijk lot. Een voorbeeld:

Vraag:               Wacht eens even!
Antwoord:          Ja?
Vraag:               Werden ze echt allebei verwisseld?
Antwoord:          Wat is daar voor vreemds aan?
Vraag:               Komt zoiets echt voor?
Antwoord:          Here God, er komt van alles en nog wat  voor! Zij werd in een
                         paleis verwisseld, en hij in een geboortekliniek.
Vraag:               In welk paleis?

En zo gaat het door. Vragen worden antwoorden, en antwoorden worden vragen.

Interne echo’s en externe resonanties
Hiertussen kronkelen allereerst de dagboeken van een meisje, Isabella geheten, geboren in 1900, die nauwkeurig over haar liefdes en de verschrikkingen van de twintigste eeuw schrijft. Van haar, later een bekende zangeres, had de vertaler en hoofdpersoon van Venushaar een biografie moeten schrijven, maar dat is er nooit van gekomen. Een andere verhaallijn zijn de herinneringen van de vertaler aan zijn tijd in Rome, waar hij zijn huwelijk nieuw leven in probeerde te blazen. Tot slot zijn er brieven aan ‘Nabuccodinosaurus’, een koosnaampje voor zijn zoon (gebaseerd op de Babylonische koning Nebukadnezar II, vermengd met tonen uit Verdi’s opera Nabucco).

Door de vermenging van tijden en lijnen worden grenzen van tijd en ruimte eenvoudig overstegen. Vertaler Gerard Cruys, die Sjisjkin voor de tweede keer een mooie dienst bewijst, maakt achterin het boek een opmerking dat Sjisjkins tekst vol verwijzingen naar zowel Russische als internationale klassiekers zit. Oftewel, Venushaar zit niet alleen vol interne echo’s, maar resoneert ook in en met de geschiedenis.

Groots en overweldigend
Waar gaat Venushaar dan over? Alles, zou je kunnen zeggen. Liefde, leven en dood, contact – alle grote thema’s uit de literatuur. Maar daarmee doe ik deze roman tekort. Het knappe is hoe de roman veel meer de som van de vier verschillende verhaallijnen samen is dan die delen afzonderlijk. Op die manier is Venushaar zoals alle grote Russische romans, van welke velen in dit boek weerklinken: groots, overweldigend. Een directe klassieker.