Bijbel voor bluesliefhebbers

Over het land waar dit lied geboren werd, gaat Duivelsmuziek.

Samen met fotografe Winnifred Wijnker fietste schrijver Leendert van der Valk in een maand tijd van Memphis, zuidwaarts langs de Mississippi, naar New Orleans. Het doel: doordringen in het hart van het land dat bluesgrootheden als Robert Johnson en Mississippi John Hurt voortbracht. Begeleid door sfeervolle foto’s bezingt Van der Valk historische locaties als de geboorteplaats van Muddy Waters en de gevangenis waar Leadbelly ontdekt werd. Maar Duivelsmuziek tracht ook een weg te vinden ónder het voor toeristen schoongepoetste oppervlak van het blueserfgoed.

Het spook van de slavernij
Want wie in de zompige voedingsbodem van de blues graaft, wekt onvermijdelijk oude demonen uit hun slaap; Van der Valk beseft zich maar al te goed dat het ‘Huis van de Blues’ gebouwd is met slavenbloed. De zoektocht van Duivelsmuziek is zo ook een reis terug in de tijd, naar een mistig verleden van slavenschepen en katoenplantages, van Jim Crowwetgeving en meedogenloze mensenhandel. Al gauw blijkt dat de sporen van de slavernij nauwelijks uitgewist zijn: shotgun shacks en zelfs chaingangs zijn met het rivierlandschap vergroeid.

Zo rijst bovendien de vraag of het kwaad niet – dieper nog dan in het land – in de harten van de mensen ingegraven is. Slechts een halve eeuw geleden kleurde de Mississippi nog rood van het bloed van Emmett Till, die zijn avances naar een blanke vrouw moest bekopen met een gruwelijke dood. En ook nu stuiten onze reisgidsen op blanken die zonder omhaal van woorden hun afkeer van zwarten uiten. Omgekeerd treffen ze zwarten, die cynisch stellen dat de slavernij nooit beëindigd is: niet door Abraham Lincoln, niet door Martin Luther King, niet door Barack Obama.

Ongemakkelijke vragen
Van der Valk bezingt behalve haar schoonheid dus ook de verschrikkingen die de blues gevormd hebben. Deze keuze stelt hem voor ongemakkelijke vragen. In hoeverre wordt zijn romantische beeld van een eenzame oude blueszanger gevoed door dezelfde mythe die het voortwoekeren van de slavernij mogelijk maakte? En is hij uiteindelijk niet slechts een veredelde ramptoerist, een rijke blanke die parasiteert op het leed dat zijn voorouders aanrichtten? Op zulke vragen zijn geen eenvoudige antwoorden, maar het getuigt van moed dat Van der Valk ze niettemin aan de orde stelt.

Lof verdient ook Van der Valks schrijftalent. Niet alleen beschikt hij over een scherp journalistenoog voor beeldende details, eenmaal bevangen door de muziek of het land weet hij ook met de weidse, lyrische blik van een dichter de wereld tot leven te wekken. In slechts één zin vat hij de in legendes gehulde Robert Johnson – de prins der bluesdichters die volgens sommigen Walt Whitman las en volgens anderen zijn ziel aan de duivel verkocht: ‘Zijn ijle stem en gejaagde gitaarspel laten hordes hellehonden los, de blues valt op hem neer als hagel, kwade geesten jagen hem na.’

Verwaaide stemmen
Zoals de Grand Tour Europeanen langs de vergane glorie van de antieke wereld voerde, zo reizen Wijnker en Van der Valk langs de plekken waar de blues ontkiemde, floreerde, en weer verstierf. De eenzame oude blueszanger die zijn gitaar en verweerde stem over de velden laat galmen vinden ze niet, wel vergeten graven in de bossen en verre herinneringen langs de oevers van de Mississippi. Zo verandert hun lofzang langzaam in een treurlied – een blues – over een muziekcultuur die even snel opkwam als ten onder ging. Gelukkig leeft zij voort in de herinnering, in de bezwerende ritmes van rock ’n roll, in krakerige opnames die tot ver in de ruimte rondzwerven – én in prachtige boeken als Duivelsmuziek.