Op sterven na dood

Het verzuim van de dood vertelt hoe in een niet nader genoemd land plots niemand nog sterft. Zomaar, klokslag middernacht bij het begin van het nieuwe jaar, lijkt de dood het werk neer te leggen. Zo’n gebeurtenis leidt natuurlijk tot de meest hallucinante toestanden. Terwijl sommige families hun stervenden naar de grens transporteren om ze daar te laten heengaan, beslissen de begrafenisondernemers om in de toekomst huisdieren ter aarde te bestellen. Saramago beschrijft minutieus hoe het hele land zich langzaam aanpast aan de nieuwe toestand, en hoe de bevolking reageert wanneer de dood maanden later beslist het werk te hervatten.

Afstand

De pen van de Nobelprijswinnaar is ook in deze roman duidelijk te herkennen. Saramago drukt zich weer uit in duizelingwekkende zinnen en vertelt niet zelden met een ironische ondertoon over hoe mensen omgaan met ongewone en ingrijpende gebeurtenissen in hun leven. Zoals gebruikelijk komt ook de verteller regelmatig tussenbeide met zijn commentaar op de inhoud en de vorm van het verhaal – een instrument dat Saramago graag gebruikt om meer afstand te scheppen tussen de lezer en de gebeurtenissen in het boek.

Die afstand wordt deze keer nog extra in de verf gezet doordat Het verzuim van de dood, ongeveer zoals Saramago’s vorige boek Stad der zienden, de vorm van een documentaire aanneemt. De auteur volgt niet één hoofdpersonage, maar beschrijft vanuit zijn alwetende perspectief de gebeurtenissen in het fictieve land. Dat heeft zijn voordelen: Saramago kan op die manier eenvoudig de hele maatschappelijke ladder overlopen, van de ministers tot de plattelandsbewoners, en zo zijn onderwerp in al zijn facetten benaderen. Die tactiek heeft echter ook nadelen: vanuit dat vogelperspectief kan de auteur zijn lezers nu eenmaal niet verleiden met het avontuur of de psychologische ontwikkeling van één of meerdere hoofdpersonages, zijn enige troeven zijn de ‘nieuwsfeiten’ die hij beschrijft. Die volstaan echter niet steeds om het verhaal boeiend te houden.

Formule

Nog meer dan met de gebeurtenissen worstelt Saramago in deze roman echter met zichzelf. Doordat Het verzuim van de dood vooral elementen bevat die vroeger in zijn oeuvre al eens de revue zijn gepasseerd, slaagt de roman er niet in te verrassen. Ook dit werk volgt namelijk weer de formule die Saramago al veel succesvolle boeken opleverde: die van de onverwachte gebeurtenis die het leven van een personage of een heel land op zijn kop zet. Zo heb je ‘het boek waarin iedereen blind wordt’ (Stad der blinden), ‘het boek waarin een man ontdekt dat hij een perfecte dubbelganger heeft’ (Man in duplo), ‘het boek waarin het Iberische Schiereiland zich afscheurt van Europa’ (Het stenen vlot), ‘het boek waarin bijna alle burgers plots blanco stemmen’ (Stad der zienden), en nu dus ook ‘het boek waarin plots niemand nog sterft’. Dat zo’n recept tot fantastische resultaten kan leiden bewijst Stad der blinden wel, maar elke formule, hoe sterk ook, verliest na een tijdje zijn kracht. Het verzuim van de dood is daar een uitstekend bewijs van.

Om alle misverstanden te vermijden: Het verzuim van de dood is een degelijk en onderhoudend boek. Alleen mag je van een geniaal schrijver als Saramago meer verwachten. Vergeleken met vroegere meesterwerken als Stad der blinden of Het evangelie volgens Jezus Christus valt dit nieuwste werk dan ook wat magertjes uit. Misschien moet Saramago eens proberen zijn beproefde formule aan de kant te schuiven en weer de avontuurlijke toer op te gaan. Een auteur met zijn talent zou met adjectieven als degelijk en onderhoudend geen genoegen mogen nemen.