Boeken / Fictie

Gods gruwelijkheid

recensie: José Saramago (vert. Harry Lemmens) - Kaïn

Behalve dat hij zijn broer Abel vermoordde, weten we bitter weinig over Kaïn. Hoewel José Saramago (1922-2010) zijn laatste roman naar deze bijbelse figuur genoemd heeft, vertelt hij niets nieuws over de zoon van Adam en Eva. Kaïn is namelijk een instrument waarmee de auteur laat zien hoe gruwelijk en wraakzuchtig hij God vindt.

De verwoesting van Sodom en Gomorra, Abraham die zijn zoon Isaak offert aan de Heer en de Israëlieten die Jericho verwoesten. Dit zijn enkele scènes waarin Kaïn terechtkomt nadat hij zijn jongere broer heeft gedood en door God is weggestuurd van zijn ouderlijk huis. Het moge duidelijk zijn dat dit een vreemde reis is. Saramago laat zijn hoofdpersonage het Oude Testament doorreizen, en hierbij lijken tijd en ruimte totaal geen belemmering te vormen. Dit alles opdat Kaïn een mening kan vormen over God. En die is niet mals:

Nu verbergt de heer zich in rookkolommen, alsof hij niet wil dat hij gezien wordt. Volgens ons, als simpele waarnemers van de gebeurtenissen, schaamt hij zich waarschijnlijk voor alle keren dat hij een triest figuur heeft geslagen […].

Raamvertelling
Bijzonder is dat Kaïn meerdere Bijbelpassages behandelt, alleen maar om de oneerlijkheid en wraakzucht van God aan te tonen. Dit gebeurt op zo’n extreme manier dat er nauwelijks van een plot te spreken is. Kaïn is een raamvertelling waarin het hoofdpersonage slechts een kleine rol speelt. Exemplarisch is het moment waarop Kaïn terugkijkt op de verbrande steden Sodom en Gomorra. Hij stelt Abraham de vraag of er misschien onschuldigen in de steden aanwezig geweest zouden kunnen zijn:

Als die er geweest waren, zou de heer zijn belofte om hun levens te sparen zijn nagekomen, De kinderen, zei kaïn, de kinderen daar waren onschuldig, Mijn god, mompelde abraham en zijn stem klonk als een kreun, Jouw god ja, maar niet hun god.

Saramago’s schrijfstijl, de ineengeweven dialogen en zwierige zinnen zijn in Kaïn gelukkig hetzelfde gebleven als in eerder werk. In opzet onderscheidt Kaïn zich echter van zijn andere romans. Het leest veel lichter dan bijvoorbeeld De tocht van de olifant en Memoriaal van het klooster. Deze titels behoren tot de besten van Saramago’s werk. Maar dat de auteur met zijn welbekende, eigenaardige stijl een serie korte verhaaltjes met elkaar verweven heeft, bewijst eens te meer hoe kernachtig en scherp deze man kon schrijven.

‘Er zal niets meer te vertellen zijn’
Kritiek op God vormt een belangrijk thema in Saramago’s literaire werk. De verleiding is daarom groot om Kaïn te vergelijken met Het evangelie volgens Jezus Christus (1991). Maar thematiek is hier de enige overeenkomst. Dat andere verhaal is namelijk gebaseerd op een figuur die historisch veel beter bekend is. Hierdoor spreekt de opbouw van het personage Jezus Christus veel meer tot de verbeelding dan dat van Kaïn. De roman uit 1991 volgt daarentegen veel meer de conventionele vorm van het verhaal in romanvorm. Kaïn draait duidelijk niet om psychologische ontwikkeling.

Dat is ook helemaal niet nodig. Met Kaïn heeft de Portugese Nobelprijswinnaar een laatste boek afgeleverd dat enerzijds nieuwe lezers van zijn werk zal verwelkomen en anderzijds de kenners zal boeien. Maar jammergenoeg zal hij zelf niets meer vertellen. De nieuwelingen zullen alleen nog maar kunnen teruggrijpen op zijn eerdere boeken.