Boeken / Non-fictie

Een prachtige Heraclitus-uitgave in het Nederlands

recensie: Jaap Mansfeld (ed.) - Aldus sprak Heraclitus

Panta rhei kai ouden menei – ‘alles stroomt en niets is blijvend’. Voor menigeen beperkt de bekendheid met het werk van de Griekse wijsgeer Heraclitus (rond 500 vC) zich tot deze woorden. In het prachtig uitgegeven boekje Aldus sprak Heraclitus heeft Jaap Mansfeld vrijwel alle overgeleverde fragmenten in Nederlandse vertaling bijeengebracht.

Wie wat beter ingeleid is in de filosofie weet bij het citaatje panta rhei vaak ook nog te vertellen dat Heraclitus de denker van het worden is: hij legt alle nadruk op het aldoor anders worden (of de eeuwige veranderlijkheid) van de werkelijkheid. Bondig wordt dat in fragment 94 door Heraclitus verwoord: “Het is onmogelijk om tweemaal in dezelfde rivier te treden.” Daarmee staat Heraclitus van Efeze pal tegenover de Eleatische wijsgeer Parmenides die de beweerde dat we alleen het zijn en de identiteit kunnen kennen en dat beweging, verandering en wording louter schijn zijn.

Johannes Moreelse, <i>Heraclitus</i>
Johannes Moreelse, Heraclitus

Van Heraclitus zijn slechts een paar fragmenten overgeleverd. In de prachtige, derde, herziene uitgave van de Historische Uitgeverij vinden we vrijwel alle fragmenten goed becommentarieerd bij elkaar. Wanneer je deze 123 fragmenten en het commentaar doorleest dan valt op dat het metafysische principe van Heraclitus’ werk helemaal niet zo goed met de bekende frase ‘alles stroomt’ uitgelegd kan worden. De vijf rivierfragmenten – 90-94 – die alle nadruk leggen op de veranderlijkheid, staan bij Heraclitus in de context van een meer omvattend en achterliggend metafysisch principe. Dit principe staat bekend als de leer van de eenheid der tegendelen.

In het hoofdstukje getiteld Kern van de leer heeft bezorger Jaap Mansfeld de belangrijkste fragmenten verzameld waarin Heraclitus deze eenheid der tegendelen bespreekt. “Alles is één”, zo schrijft Heraclitus (fragment 40), en deze eenheid is tegelijkertijd een samenkomen in een geheel als een uiteengaan van tegengestelden als dag en nacht, zomer en winter, oorlog en vrede, verzadiging en honger (fragmenten 44 en 45). Achter alle veranderlijkheid gaat dit ene metafysische principe schuil, dat de wijsheid zelf is. Het is de taak van de naar inzicht strevende mens om in te stemmen met en af te stemmen op deze wijsheid. Heraclitus’ term aner philosophos – ‘naar inzicht strevende mens’ – is een bijzondere uitdrukking. Fragment 14, waarin Heraclitus deze term gebruikt, is de eerste Griekse tekst waarin de Griekse variant van ons woord ‘filosoof’ voorkomt.

De uitgave

Het boekje Aldus sprak Heraclitus is een klein boekje, maar wel een heel mooi boekje. Zoals altijd bij uitgaven in de reeks Filosofie & retorica van de Historische Uitgeverij, is het zeer verzorgd uitgegeven. In deze derde, herziene uitgave zijn bovendien extra fragmenten toegevoegd. Over de weggelaten fragmenten schrijft Mansfeld: “Weggelaten werden slechts enkele losse woorden, zinsneden van dubieuze authenticiteit of duidelijk doublerende paraphrasen.” Met deze derde uitgave hebben we dus een prachtige, geactualiseerde en zo goed als complete Nederlandse vertaling van Heraclitus tot onze beschikking.

De inleiding van Jaap Mansfeld is weliswaar niet zo soepel en zelfs een beetje hoekig geschreven, desalniettemin is ze wel zeer leerzaam en verschaft ze een onmisbare context van de fragmenten om Heraclitus te kunnen plaatsen. De toelichtingen bij de fragmenten zijn ook van de hand van Mansfeld en zijn zeer ter zake kundig en verhelderend. Verder wordt de lezer verblijd met een tabel waarin aangegeven staat hoe de nummering van fragmenten in het boekje overeenkomt met de Diels-Kranz concordantie. Deze concordantie wordt standaard gebruikt om naar fragmenten van Heraclitus te verwijzen. Met de tabel achterin Aldus sprak Heraclitus kun je direct nazoeken welk fragment een schrijver bedoelt wanneer hij of zij in een tekst verwijst naar, bijvoorbeeld, ‘Heraclitus, fragment B 50′. De aanwezigheid van deze tabel laat eens te meer zien hoe verzorgd dit boekje is uitgegeven. Ten slotte zijn er in dit boekje een aantal fragmenten over Heraclitus uit Diogenes Laërtius’ Levens en uitspraken van beroemde filosofen opgenomen. Mijn enige twijfels bij deze uitgave betreffen deze fragmenten: het nut en de zin van deze fragmenten zijn mij niet helemaal duidelijk geworden. Deze pagina’s hadden beter besteed kunnen worden aan een paar korte opmerkingen over de doorwerking van Heraclitus in de contemporaine filosofie. Hierover zou gemakkelijk iets zinvols te zeggen zijn geweest omdat er materiaal te over is. De titel suggereert een verband met Nietzsches Also Sprach Zarathustra, en het is bekend dat Heraclitus van belang was voor Nietzsche. Bovendien is in het latere werk van de belangrijke twintigste-eeuwse filosoof Heidegger veel aandacht besteed aan een lezing van de fragmenten van Heraclitus te vinden. Deze laatste kritische opmerkingen laten echter onverlet dat dit boekje voor iedereen die Heraclitus wil lezen onmisbaar is.