Het geheime recept voor het begrip van wetenschap

Wetenschappers Bas Haring (hoogleraar publiek begrip van de wetenschap) en Ionica Smeets (wetenschapsjournalist) weten hier alles van. Zij bereiden dagelijks behapbare wetenschap voor een algemeen geïnteresseerd publiek. In de bundel Vallende kwartjes verzamelden ze een reeks korte verhalen waarin wetenschappers grote en kleine natuurkundige verschijnselen proberen op te helderen voor een algemeen publiek. De samenstellers zijn erg nieuwsgierig naar het geheime recept van een goed verhaal. Vallende kwartjes is in die zin een zoektocht naar het juiste didactische instrument. In elk hoofdstuk staat een bepaalde methode centraal, zoals de analogie, proefjes en gedachte-experimenten. De lezer mag de proef op de som nemen.

Helderheid en hersenkrakers
De analogieën smaken uitermate goed. Neem bijvoorbeeld David Millers analogie voor het Higgs-mechanisme, een uitleg waarmee hij in 1993 een wetenschapsprijs won. Dit mechanisme draait om de snelheid en interactie van de kleinste atoomdeeltjes. Het onderzoek wordt gedaan in de beroemde deeltjesversneller in Genève. Miller laat de lezer zich voorstellen dat Margaret Thatcher binnenloopt op de borrel van een partijbijeenkomst. Natuurlijk wil iedereen met deze invloedrijke dame praten en schaart er zich voortdurend een groepje belangstellenden om haar heen. Hierdoor komt Thatcher maar moeilijk vooruit. Zo werkt het in een notendop ook met een Higgs-deeltje.

De hoofdstukken over gedachte-experimenten en denkprocessen happen een stuk moeilijker weg. Deze methodes benaderen juist het meest het vak van de natuurwetenschapper. Wetenschap is denkwerk, leggen Smeets en Haring uit. De meeste wetenschappers zijn dan ook dagelijks bezig met het stellen van hypotheses en het maken van berekeningen. Van de laboratoria met borrelende potjes en buisjes moeten we ons niet teveel voorstellen. Het is gewoon ‘saai’ bureauwerk. Hoe ‘helder’ het verhaal en de processen ook worden uitgelegd, onbedoeld sluipen er toch termen, theorieën en aannames in die niet elke lezer kan volgen.

Maatwerk
Het gevaar is dus dat sommige zaken het voorstellingsvermogen te boven gaan. Het in acht nemen van de ‘menselijke maat’ is het toverwoord. Visualiseren en aansluiten bij de persoonlijke belevingswereld zijn hierbij onmisbare ingrediënten. Dat kan met een analogie, met heldere uitleg (dikwijls met beeldende elementen) maar ook door mensen zelf een proefje te laten doen. Wat gebeurt er als je onder iets blaast? Door zelf het experiment uit te voeren (beleven) kun je het zien en onthouden.

Een conclusie die ook mag worden getrokken, is dat een wetenschapper goed in de gaten moet houden welk publiek hij voor zich heeft. Dan kan hij zijn verhaal daarop afstemmen. Het is wat marketeers allang weten: ken je klant. Bestaat het publiek overwegend uit alfa’s of bèta’s? Per doelgroep zal er ook weer differentiatie zijn. Voor een vrouw is de afname van de biodiversiteit heel goed te snappen door middel van een analogie met winkels. Maar of een man iets kan met een winkelmetafoor is de vraag.

Kookboek
Het prettige aan de bundel is dat de samenstellers zich openhartig en kwetsbaar opstellen. Ze zijn zelf ook zoekende en pretenderen geen alwetende vertellers te zijn. Ze hebben enkel mooie verhalen verzameld, die ze elk op een enthousiaste en persoonlijke manier inleiden. Haring blijkt graag gebruik te maken van het stilistische trucje om zoveel mogelijk korte zinnen te bezigen. Hele korte. Smeets heeft een natuurlijke verteltrant en haalt graag persoonlijke anekdotes en observaties aan.

Opmerkelijk genoeg bevat het boek – wat je juist zou verwachten bij een uitlegboek – geen plaatjes. Begrijpelijk, want wetenschap laat zich niet in een beeld vangen. Toch voelt het soms een beetje als een kookboek zonder afbeeldingen van de gerechten.

Filmpje Ionica Smeets over Vallende kwartjes.