Boeken / Fictie

De keizerin op de sofa

recensie: Eric Bos - Tafeldans

Revolutionaire ontwikkelingen aan het einde van de negentiende eeuw kondigen een nieuwe tijd aan. Schrijver Eric Bos concentreert zich in Tafeldans op de vernieuwingen in de psychiatrie en schrijft een nogal breedsprakig boek over de geestelijke gezondheid van keizerin Sisi.

Terwijl de Donaumonarchie kraakt in haar voegen is Wenen het middelpunt van de Europese omwenteling. De paardentram verdwijnt, de straatverlichting wordt elektrisch, het antisemitisme floreert als nooit tevoren, Gustav Klimt vertegenwoordigt de nieuwe schilderkunst, de vrouwenbeweging is in opkomst en Sigmund Freud legt de basis voor de moderne psychoanalyse.

Wonderkuur
In de Weense kliniek voor geesteszieken werkt Edwin Feiniger als hersendokter in opleiding. De patiënten in dit instituut worden, zoals tot dan toe gebruikelijk, platgespoten en opgesloten en na hun dood gebruikt voor anatomisch en pathologisch onderzoek. Men is ervan overtuigd dat de oorzaak van alle psychische aandoeningen – ingedeeld als melancholie, degeneratie, hysterie en krankzinnigheid – letterlijk te vinden moet zijn tussen de hersenkwabben.

Feininger zet vraagtekens bij deze werkwijze en haakt aan bij Freud en Breuer die onlangs, een paar straten verderop, een geheel nieuwe praatmethode hebben ontwikkeld. Deze ‘wonderkuur’ bestaat uit diepgaande gesprekken, deels onder hypnose, waarbij de geestelijke aandoening van de patiënt wordt behandeld door de psychische oorzaken bloot te leggen.

Twijfel
Tot zover de boeiende opening van dit boek. Vervolgens heeft de auteur een raamwerk nodig om zijn onderwerp in een verhaal te gieten. Dokter Feininger krijgt de opdracht in het diepste geheim keizerin Elisabeth van Oostenrijk (Sisi voor kerstfilmkijkers) te behandelen met de door hem omarmde nieuwe methode. De keizerin lijdt aan ernstige depressies na het overlijden van haar zuster Sophie en de zelfmoord van haar zoon, kroonprins Rudolf. Het leven aan het strenge Habsburgse hof heeft haar veranderd van een bruisende vrouw in een zwaarmoedige gedaante.

Pagina’s lang beschrijft Eric Bos het reilen en zeilen van zijn hoofdpersoon die maar niet door lijkt te kunnen dringen tot de diepste zieleroerselen van de keizerin. De moeizame afspraken doen hem zelfs belanden in het vakantiepaleis op Korfu waar hij deelgenoot wordt van haar uiterst verwarde mythologische dromen. Ondertussen neemt bij Feiniger langzaam de twijfel toe over de effectiviteit van de praatmethode, er komt hem zelfs ter ore dat Freud zijn bewijsvoering voor de therapie grotendeels uit zijn duim gezogen zou hebben.

Losse eindjes
Waar gaat de schrijver heen met deze geschiedenis, is de opkomende vraag halverwege het boek. Hij raakt danig in de knoop met de grote lijn en probeert hier en daar wat thrillerachtige elementen in te passen. Zo wordt Feininger steeds vaker gevolgd op straat, vermoedelijk door de geheime dienst, en wordt er zelfs ingebroken in zijn praktijkruimte. Zijn vrouw is inmiddels aanhangster van de pas opgerichte vrouwenbeweging die op geheime plaatsen bijeenkomt. Deze nauwelijks uitgewerkte draden blijven als losse eindjes zonder gevolg en verdwijnen gewoon weer in het niets.

Ook enige pikanterie wordt nog ingevoegd. Zoals Freud afwijkend gedrag als hysterie zonder omwegen verklaart uit seksuele trauma’s en blokkades, zo gaat Feininger omzichtig op zoek naar seksuele onvolkomenheden uit de vroegste jeugd van de keizerin. Is er dan toch een verband te leggen met de relatie tot haar vader? Het levert niets op, behalve een nieuw los eind in een steeds warriger wordend verhaal.

Perspectief
Dat Bos ervoor kiest om twee hoofdstukken te schrijven vanuit het perspectief van de keizerin, met obligate bezweringen over haar eigen gemoedstoestand, maakt het geheel alleen maar meer bevreemdend. Teveel ontzag voor de geschiedenis is wat deze schrijver in de weg heeft gestaan. Hij had met vrije hand en stevige pen een eigen verhaal moeten zien te construeren, terwijl hem nu slechts een boek vol vragen rest, zowel van de hoofdpersoon als van de lezer. Oorzaak is de bekende valkuil waar al velen in terechtkwamen: in het ijzeren harnas van historische feiten moet je van goeden huize komen om geloofwaardig te blijven met een fictieve verhaallijn. Laat staan om een overtuigend einde te fabriceren.