Boeken

Keep your eye on the doughnut

recensie: Chris Rodley - Lynch on Lynch (revised edition)

David Lynch staat erom bekend dat hij weigert een verklaring van zijn films te geven. In de onlangs verschenen herziene druk van Lynch on Lynch blijft hij trouw aan dit uitgangspunt. Ultieme verklaringen blijven uit en Lynch gaat vooral in op zijn werkwijze, zijn inspiratiebronnen en de vele andere factoren die zijn films beïnvloed hebben. Het resultaat is een fascinerend zelfportret.

Lynch on Lynch bestaat uit elf hoofdstukken die volledig bestaan uit de gesprekken die Chris Rodley met Lynch voerde. De eerste twee hoofdstukken gaan in op Lynch’ jeugd en enkele van zijn vroegere korte films. In alle overige hoofdstukken staat telkens een van zijn speelfilms centraal. Aan deze vernieuwde en herziene editie zijn twee nieuwe hoofdstukken toegevoegd over de twee films die bij het verschijnen van de vorige editie nog niet waren uitgebracht: The Straight Story en Mulholland Drive. Naast zijn films komen ook zijn schilderijen en cartoons aan bod.

Krantenwijk

David Lynch
David Lynch

Het kwam Lynch niet aanwaaien, alhoewel het lot hem af en toe goedgezind was. Zonder enig benul van hoe je een goede speelfilm moet maken, begon hij in 1972 met het filmen van zijn eersteling, Eraserhead. De film kwam onder bizarre omstandigheden tot stand met een uiterst kleine, maar zeer toegewijde crew die veelal ’s nachts werkte. Lynch onderhield zichzelf met een krantenwijk en besteedde verder al zijn tijd aan het filmproces. Deze toewijding aan iets dat in feite alleen nog maar als idee bestaat, is zowel opmerkelijk als bewonderenswaardig.

Lynch’ uitzonderlijke visie kan alleen maar bestaan bij gratie van het geloof dat anderen in hem hebben; concessies tasten de oorspronkelijke visie aan en perverteren hem. Dit gebeurde met Dune, de enige echt mislukte film die hij maakte. Lynch was er zelf ook allerminst tevreden mee:

Dune was like a kind of studio film. I didn’t have final cut. And, little by little, I was subconsciously making compromises.

Na het debacle van Dune besloot hij dan ook om in het vervolg altijd final cut af te dwingen, zodat hij nooit weer gedwongen zou kunnen worden om zijn film aan te passen aan de behoeften van een commissie of publiek. Zulke opgelegde aanpassingen zijn dodelijk voor Lynch’ artistieke methode, omdat ze uitgaan van criteria die voor hem geen enkele rol spelen. Hij gaat impulsief te werk en volgt zijn instinct, dit maakt dat je zijn films alleen kunt waarderen als je bereid bent ze te ervaren zonder ze meteen te kunnen verklaren. Creativiteit en rationaliteit gaan voor Lynch niet samen:

Let’s put it this way: my reasoning mind didn’t ever stop and say, ‘What the hell am I doing?’ That’s why I keep saying that making films is a subconscious thing. Words get in the way. Rational thinking gets in the way. It can really stop you cold. But when it comes out in a pure sort of stream, from some other place, film has a great way of giving shape to the subconscious. It’s just a great language for that.

Intuïtief

Scène uit Mulholland Drive
Scène uit Mulholland Drive

Lynch vertelt dan ook dat veel van zijn films tot stand kwamen vanuit een enkel beeld of enkele frase. De serie Twin Peaks begon bijvoorbeeld met het beeld van een lichaam dat aan de oever van een meer aanspoelt. Vanuit dit beeld ontwikkelde de rest van de serie zich. En Mulholland Drive, een van Lynch’ minst coherente films, evolueerde vanuit de titelwoorden:

It was just those words ‘Mulholland Drive’. When you say some words, pictures form, and in this case what formed was what you see at the beginning of the film – a sign at night, headlights on the sign and a trip up a road. This makes me dream, and these images are like magnets and they pull other ideas to them.

Niet bij elke film ging het op deze manier. Zo ontstond het idee voor Wild at Heart na het lezen van de gelijknamige roman van Barry Gifford, maar ook voor die film was het intuïtieve proces uiteindelijk essentieel.

A Straight Story

Scène uit The Straight Story
Scène uit The Straight Story

In 1999 verraste Lynch vriend en vijand met de aandoenlijke en rustig voortkabbelende film The straight Story, die in alles het tegenovergestelde lijkt van al zijn andere films. De film vertelt het ongelofelijke, maar ware verhaal van Alvin Straight die met zijn grasmaaier vele honderden kilometers aflegde om zijn zieke broer te bezoeken. Normaliter zijn Lynch’ personages ‘lost in darkness and confusion’, zoals de regisseur het zelf graag uitdrukt. Het tegenovergestelde is waar voor Alvin Straight, een stuurs maar goedhartig oudje dat op z’n geheel eigen manier een ruzie bijlegt. Zijn verhaal valt volledig uit de toon in de tot dan toe toch vrij bizarre wereld van Lynch. De regisseur vertelt hier zelf over:

Some people still wait for something very bad to happen in the movie. Also somebody was standing in line for a preview screening and a lady behind them said, ‘Isn’t it odd that there are two directors named David Lynch’.

Het is tekenend voor de conservatieve houding van veel filmcritici dat The Straight Story werd onthaald als de film waarin Lynch eindelijk volwassen was geworden. Eindelijk waren ze in staat zijn films te begrijpen en hem in hun eigen hokjes te duwen. Lynch probeert zich niet teveel aan te trekken van dit soort kritiek:

People say all kind of things when a film is done and put out into the world. All that stuff is the hole and the work is the doughnut. [Somebody once said:] ‘Keep your eye on the doughnut and not on the hole.’ I’m trying to keep my eye on the doughnut.

Liefhebbers van Lynch’ werk waren veelal teleurgesteld in deze doughnut. Hoewel er op zich niets mis is met The Straight Story, mist het de ambigue intensiteit van zijn andere films. Soortgelijke films worden ook wel door andere regisseurs gemaakt, terwijl Lynch’ overige films uniek zijn.

Ultrarelaxte houding

Lynch on Lynch is zowel een heel informatief als een heel persoonlijk boek. Chris Rodley, die ook verantwoordelijk is voor Cronenberg on Cronenberg, weet waar hij het over heeft en stelt de juiste vragen om anekdotes en verhalen uit Lynch’ geheugen op te diepen (hoewel hij er ook wel eens flink naast zit, zoals zijn vraag over Freudiaanse theorieën in Blue Velvet). Met zijn vlotte babbel en ultrarelaxte houding heeft David Lynch iets jongensachtigs. Hij is een enthousiast verteller die geen moment verveelt. Dit alles maakt dit boek tot een fenomenale leeservaring.