Boeken / Fictie

Melancholisch relaas op sterfbed

recensie: Chico Buarque de Holanda (vert. Ruud Ploegmakers) - Herinneringen aan Rio

Het geheugen van een oude man is een bron van geschiedenis. Herinneringen aan Rio is bij uitstek een boek voor de liefhebbers van Latijns-Amerikaanse historische romans. Eentje die een flinke dosis melancholie niet schuwt.

In Brazilië heeft schrijver Chico Buarque de Holanda een ware heldenstatus. Vergaard als zanger, maar inmiddeld ook als romanschrijver en dichter. In Herinneringen aan Rio tovert hij in korte hoofdstukken het leven van een Braziliaan die al een eeuw leven achter zich heeft tevoorschijn. Zijn sterfbed is het theater waarin deze roman wordt opgevoerd. Het is een roman van spijt, maar niet van schuld. Hoofdpersoon Eulalio is veel te druk met het oprakelen van de juiste versie van zijn verleden om zich hier mee bezig te houden. In plaats daarvan volop herinneringen aan het oude Copacabana, aan de tijd dat slavernij nog niet was afgeschaft en aan de vroege liefde.

Het geheugen als pandemonium
Eulalio ligt op honderdjarige leeftijd in een ziekenhuis. Fragmentarisch lepelt hij zijn verleden op als een monoloog tegen de zusters die hem bezoeken. De ene vindt hij aardiger dan de ander. In de eerste hoofdstukken van het boek ontmoet de lezer een man met hitsige verhalen op zijn oude dag. In zijn gedachten is het een komen en gaan van personen.

Eulalio noemt het geheugen een pandemonium. Een schouwspel met spelers, van overgrootvader tot achterachterneef. Bijna al zijn nakomelingen hebben hem teleurgesteld of opgelicht. Hij heeft echter wel het grootste respect voor zijn voorvaderen. Maar elk verhaal dat hij vertelt komt altijd uit bij Matilde, de liefde die hem verlaten heeft. En bij de leegte die is achtergebleven.

Herinneringen aan Rio is in het begin terughoudend in emotie in de fragmentarische stijl. Het is de zwoelheid van de taal en cultuur die dit eerste deel karakter geeft. Maar het verhaal van deze introductie brengt niet de verroering die het woordgebruik met zich meedraagt. Later wordt het boek verrassend genoeg een prachtig emotioneel bouwwerk van een oude man die terugkijkt. Op de familiehistorie die in de ogen van Eulalio alleen teloorgang kent sinds het vertrek van Matilde. En op de familie waarin niets van zijn stand achterblijft en hij wordt berooid door zijn nakomelingen.

Twee eeuwen rijke geschiedenis
Verderop in het boek krijgt de lezer steeds meer een bejaarde man te zien voor wiens traditionele principes geen plaats meer lijkt te zijn in het moderne Brazilië. Barque de Holanda plaatst Eulalio in een welgestelde en invloedrijke familie met connecties bij de Portugese Kroon. Zijn opa werd groot en rijk in de slavenhandel, zijn vader was senator die zich inzette voor afschaffing van slavernij.

Eulalio krijgt zo de kans om twee eeuwen rijke geschiedenis mee te nemen in zijn persoonlijke verhaal. Vooral het verhaal van zijn eigen honderd levensjaren neemt in intensiteit toe als de dood nadert. Hij kan praten en klagen tegen de zusters en eventueel tegen zijn bejaarde dochter. Zijn herinneringen zullen echter sterven als hij overlijdt.