Geloof zonder angel

Ze zullen in Nederland niet zo bekend zijn, aartsbisschop van Mechelen-Brussel André Léonard (1940) en de Gentse moraalfilosoof Etienne Vermeersch (1934). Bij onze zuiderburen komen ze allebei zo nu en dan in opspraak wegens al dan niet verkeerd geïnterpreteerde opmerkingen. In De ketter en de kerkvorst worden ze geïntroduceerd als generatiegenoten, ‘geschoolde filosofen die een leven lang hebben nagedacht over de grote vragen’. De een is priester en theoloog, de ander atheïst en hoogleraar. Onder leiding van Knack-journalist Joël De Ceulaer gaan ze in gesprek.

Niet laten uitspelen
Het boekje, de weerslag van drie dagen spreken en de gelijknamige Canvas-documentaire die eind vorig jaar is uitgezonden, is verdeeld in tien hoofdstukken. Elk hoofdstuk heeft een bepaald thema of onderwerp, waarbij telkens aan een spraakmakend of pijnlijk dossier wordt gerefereerd: de hel, slavernij, homoseksualiteit, oorlog, de islam, anticonceptie, atheïsme en seks. Dat heeft iets uitlokkends, alsof De Ceulaer zichzelf de taak had gesteld eens flink te provoceren en de twee heren tegen elkaar uit te spelen. Een aantal maal merkt hij dan ook dat ze een flink meningsverschil hebben.

Léonard en Vermeersch laten zich echter niet tegen elkaar uitspelen. Op de eerste pagina van het gesprek merkt de filosoof op: ‘Ik zou duidelijk willen stellen dat het feit dat mensen het met elkaar oneens zijn niet wil zeggen dat zij elkaar niet respecteren’, een respect dat hij later ‘fundamenteel’ noemt. Verandering van denkbeelden acht hij klein:

Als je jarenlang met een onderwerp bezig bent en alle mogelijke argumenten hebt gehoord en bestudeerd, dan wordt de kans kleiner en kleiner dat je over een aantal fundamentele zaken van mening verandert.

In zekere zin is daarmee de potentiële bom onder het gesprek ontmanteld, de angel verwijderd.

Geleerde heren
Wat volgt is een gesprek tussen twee geleerde heren, een gesprek inderdaad op de inhoud. Zo nu en dan maken ze een klein, licht venijnig grapje naar de ander, maar met modder wordt niet gegooid. De waarde van De ketter en de kerkvorst ligt in de uitwisseling van ideeën, in de reacties van de heren op de ander en diens denkbeelden. Soms wordt daarbij een gemeenschappelijke mening of zorg gevonden, maar vaker niet – wat te verwachten viel.

Met wie je het als lezer eens bent, wie je sterker uit de debatten vindt komen, zal grotendeels afhangen van de positie waarmee je dit boek inging. De geloofsscepticus zal de woorden van de bisschop over het kindermisbruik in de kerk niet sterk vinden, de gelovige zal van mening zijn dat de hoogleraar het ook niet altijd bij het juiste eind heeft. Opvallend in de discussies zijn de verschillende posities die de heren innemen ten opzichte van de Bijbel: Vermeersch verwijst meerdere keren naar wat er letterlijk staat om bepaalde praktijken te veroordelen, terwijl Léonard een vrijere, in zijn eigen woorden ‘filosofischere’ aanpak hanteert.

Herhaling en afremming
Er zijn twee redenen waarom De ketter en de kerkvorst niet helemaal is wat het had kunnen zijn. De aandacht voor de ‘grote thema’s’ vertaalt zich niet in grote, nieuwe invalshoeken of inzichten. De gesprekken hierover zijn dan ook vooral een herhaling van zetten: de bisschop wordt als vanzelf in de verdediging gedrukt met de argumenten waarmee bisschoppen, priesters en andere gelovigen al jaren worden bestookt, en praat zich er met hetzelfde soort teksten weer uit. Nu zijn Léonard en Vermeersch welbespraakte mannen, maar hun mooie zinnen zijn niet meer dan oude wijn in nieuwe kruiken.

Het tweede aandachtspunt is de rol die De Ceulaer als gespreksleider speelt. De ketter en de kerkvorst is interessant vanwege de krachtmeting tussen de twee titelfiguren, maar de leesbaarheid van het boek vereist een leidende en sturende figuur. Deze staat echter altijd tussen de sprekers en de lezer in. Soms remt of vlakt hij de discussie af, af en toe stelt hij te veel vragen, waardoor het gesprek niet echt op gang komt, op andere momenten juist te weinig. Hierdoor krijgt De ketter en de kerkvorst niet de diepgang en het bereik dat het had kunnen hebben.

De basis van een evenwichtige maatschappij
Ondanks deze bezwaren is De ketter en de kerkvorst wel interessant voor iedereen die geïnteresseerd is in religie en de rol van het geloof in de samenleving. André Léonard en Etienne Vermeersch zijn dan zeker ook boeiende en prikkelende figuren. Wat te denken, bijvoorbeeld, van dit pleidooi van Vermeersch voor monogamie:

Je hoeft niet erg verstandig te zijn om de problemen te kunnen voorzien: als elke rijke man vier vrouwen heeft, blijven er heel veel mannen achter die nooit aan een vrouw zullen raken. Dit leidt tot een grote ongelijkheid. Monogamie is de basis van een evenwichtige maatschappij.