Boeken / Non-fictie

Het gevolg van luiheid

recensie: A.N. Wilson (vert. Tiny Mulder en Ronald Kuil) - Hitler

Hij was een dromer – altijd meer een kunstenaar dan een soldaat – en had een schopenhaueriaans hart. Hij was onzeker wanneer hij met wetenschappers, generaals en mensen van stand moest praten. Hij was een emotioneel mens. En hij was verantwoordelijk voor de dood van tientallen miljoenen mensen, onder wie zes miljoen Joden.

A.N. Wilson, columnist voor verschillende Engelse dagbladen en auteur van enkele andere historische werken, is bij lange na niet de eerste persoon die zich waagt aan een biografie over Adolf Hitler. Ook is hij niet de beste. Dat gezegd hebbende is zijn biografie zonder meer een van de meest amusante werken over de demonische dictator die de wereld in de Tweede Wereldoorlog stortte.

Nosferatu

In Wilsons korte biografie draait het vooral om Hitlers karakter en zijn gave mensen te bewegen om, vrijwel zonder kritiek of zelfreflectie, te laten doen wat hij wil, hoe krankzinnig veel van zijn ideeën ons nu ook in de oren klinken. Wilson beweert niet ten onrechte dat een deel van Hitlers kracht erin lag dat hij zich nooit omringde met sterke persoonlijkheden, maar juist lafaards uitkoos om hem te vergezellen. Dit was misschien niet eens zozeer uit angst voor intellectuele tegenstand, als wel vanwege Hitlers inherente luiheid.

Nog scherper en leuker dan deze observatie zijn Wilsons omschrijvingen van Hitlers handlangers. Hij omringde zich met een ‘groteske bende zonderlingen’, onder wie een ‘lelijke roze zee-egel’ (Julius Streicher), ‘een verwende, zwaarlijvige kleptomaan’ (Hermann Göring) en een ‘buitengewoon onaangename man, die fysieke gelijkenis vertoonde met de filmvampier Nosferatu’ (Joseph Goebbels).

Wilson betoogt dat Hitler een hypochonder was die continu vreesde dat zijn laatste uur had geslagen. Deels werd deze angst veroorzaakt door de vroege dood van zijn ouders, deels door hemzelf. Tegenwoordig zouden wij hem waarschijnlijk als geestesziek beschouwen. Wellicht was hij schizofreen, zoals zijn beruchte woede-uitbarstingen doen vermoeden. Desondanks leek Hitler in staat te zijn persoonlijkheidskenmerken aan te wenden voor zijn duistere plannen. Wilson vermoedt zelf dat Hitler waarschijnlijk al sinds zijn kindertijd wist dat de meeste mensen overal toe bereid waren, om maar scènes te vermijden.

Dreigende wagneriaanse muziek

De internationale gemeenschap liet Hitler rustig zijn gang gaan. Wilson wijt dit aan de slappe politici van die tijd (iets typisch Brits om te vinden), zoals de premiers Chamberlain en Daladier. Hitler en consorten werden bovenal gezien als een bolwerk tegen het Stalinisme (en dat was ook zo), terwijl zijn herbewapeningsbeleid honderdduizenden Duitsers weer aan het werk bracht. Weinigen leken door te hebben dat deze keynesiaanse werkgelegenheidsprojecten waren ‘getoonzet in dreigende wagneriaanse muziek’.

Uiteindelijk ging de Führer ten onder aan zijn eigen zelfoverschatting, zijn minachting van intellect, waardoor hij veel capabele politici en generaals van zich vervreemdde, en de gezamenlijke inspanningen van Groot-Brittannië, de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten. Wilson slaagt erin dit alles te vertellen in korte hoofdstukken, zonder de belangrijkste gebeurtenissen te missen en zonder wollig of ambigu te schrijven. Hierdoor leest Hitler prima weg.

Relevant

Hoe onderhoudend Hitler echter ook is, er zijn ook minpunten. Allereerst beweert Wilson dat het allemaal niet relevant is om je af te vragen wat er gebeurd was als Chamberlain wel enige moed had gehad of dat Hitler de Endlösung nu wel of niet al beoogde in Mein Kampf. De geschiedenis pakte wat hem betreft nu eenmaal zo uit zoals ze is uitgepakt. Dit is echter kort door de bocht en flauw. Om werkelijk te begrijpen waarom dingen zo gingen zoals ze gingen, is het juist belangrijk je af te vragen wat de alternatieven waren geweest. Er voltrekt zich weliswaar maar één historische werkelijkheid, maar dat betekent niet dat zij onvermijdelijk was. 

Daarnaast blijkt dat Wilson geen militaire achtergrond heeft. Hierdoor komt de Tweede Wereldoorlog zelf er nogal bekaaid vanaf en bevatten de delen over de oorlog enkele fouten en overdrijvingen. Zo was Hitlers beslissing om de Sovjet-Unie binnen te vallen geen tactische blunder, zoals Wilson schrijft, maar een strategische. Tactiek speelt zich af op het slagveld zelf. De beslissing om een land binnen te vallen is inherent een strategische keuze.

Ook gelooft Wilson dat Erwin Rommel een briljant strateeg was. Daar dacht het Duitse opperbevel zelf anders over, evenals menig historicus (Erich von Manstein was het brein achter de inval in Frankrijk). De reden dat Wilson Rommel op een voetstuk plaatst, heeft vermoedelijk te maken met zijn Britse achtergrond. Het was immers het duel in Noord-Afrika met Rommel waaraan de Britse oorlogsheld Bernard Montgomery zijn status ontleende. Dit zijn missers die het boek wat ontsieren.

Leeswijzer

Wilsons soms wat tegenstrijdige zienswijzen en militaire onwetendheid ten spijt, is Hitler een uitmuntend geschreven boek. Het bevat wat feitelijke onjuistheden (de een wat kwalijker dan de ander), maar de kracht van dit boek ligt in de snelheid en bondigheid waarmee het geschreven is. Daarnaast is het een bijzonder humoristisch boek – wat toch echt een prestatie is gezien het onderwerp. Wilsons Hitler is niet de ultieme biografie, maar biedt wel voldoende stof tot nadenken en discussie.