In Gold’s Glazen Speelgoed staat het personage Laura Wingfield (Hélène Devos) centraal. Gepaard met oude grammofoonplaten vormt het ‘glazen speelgoed’ het kostbaarste bezit van de kreupele dochter. Het verzorgen van haar verzameling glazen dieren ontneemt haar de tijd die zij van haar moeder moet gebruiken om een rol in de buitenwereld te spelen. Als alleenstaande moeder ziet Amanda (Chris Nietvelt) aan hoe haar dochter steeds verder geïsoleerd raakt. Uit wanhoop vraagt Amanda haar zoon Tom (Eelco Smits) om een mannelijke collega uit het Magazijn uit te nodigen om samen met het gezin te dineren. En als Laura die avond noodgedwongen de deur open doet staat zij oog in oog met haar geheime middelbare schoolliefde Jim O’Connor (Harm Duco Smit).

Inhoudelijk is de bewerking van Gold wat mager. Diverse thema’s uit Williams originele stuk komen aan de orde, maar baanbrekend zijn ze niet. Door Laura centraal te stellen ligt de nadruk op het ontvluchten van een confronterende en harde wereld, het isolement van een werkelijkheid en de kwetsbaarheid van een persoonlijkheid. Dat het moeilijk is om als individu je kop boven water te houden in een samenleving als vandaag is niet perse een eye opener. De ‘aanbidder’ O’Conner probeert met een (te) lange monoloog de lieve en onschuldige Laura inzicht te geven in haar minderwaardigheidscomplex. Het publiek wordt in zijn overtuiging voorgesteld als de groep ‘ook maar gewone en teleurstelde (mede)mensen’.

Poëtische vormgeving

Het poëtische karakter van Tennessee Williams’ werk domineert in de vorm. Zoon Tom mijmert over verandering en avontuur, hij fantaseert over het ontvluchten van de gecompliceerde gezinssituatie en hij schrijft gedichten op elk blanco stuk papier dat hij voor ogen krijgt. Tom, overtuigend gespeeld door Eelco Smits, introduceert zijn familieleden alsof het personages zijn in zijn eigen schrijfwerk. Tom is de verteller van zijn eigen bestaan: dat prikkelt en creëert een twijfel aan dat wat in het fictief werkelijk zou moeten zijn.

De balans tussen illusie en realiteit is overweldigend vormgegeven door scenograaf Andrew Lieberman. Het podium van de grote zaal is open gebroken tot aan de stenen achterwand. De vloer is pikzwart en weerspiegelt zijn omgeving. Het ontwerp heeft veel weg van het prachtige kunstwerk van Richard Wilson 20:50 uit 1987, waarin Wilson een desoriënterende ruimte creëerde door de vloer te gebruiken als oliereservoir. Beide werken hebben optisch een overweldigend effect.

De acteurs spelen in het overgrote deel van de voorstelling op een schaars gemeubileerd platform, zwevend in het zwart, totdat het beeld abrupt wordt afgekapt en een omslag maakt naar een romantische, intieme en bovenal gedroomde setting. Het is prachtig hoe deze illusie vervolgens weer wordt doorbroken door een steek uit de realiteit.

Glazen Speelgoed is een adembenemend plaatje, maar helaas inhoudelijk niet heel spannend. Met Nietvelt als een hysterische moeder zonder ‘uitknop’, wordt de voorstelling van Sam Gold al snel als een lichte komedie ontvangen.

Sanne Vanderbruggen, Benjamin Moen, Judith de Joode en Lisa Verbelen brachten onder de noemer ‘BOG.’ eerder BOG. Een poging het leven te herstructureren (2013) en MEN. (2014). Met de eerste voorstelling wonnen zij de KBC-TAZ Jongtheaterprijs (2013) en de Toneelschrijfprijs (2013). De tweede leverde hen de BNG Bank Nieuwe Theatermakersprijs (2015) op.

Eigen stijl

De vier van BOG. laten zich inspireren door de antwoorden op vragen die zij gesteld hebben aan hun achterban en door – zoals hun dramaturg aangeeft – gesprekken met ´experts´. Ze brengen hun zelfgeschreven teksten staande op een rijtje en bewegen daarbij weinig tot niet. Ook het decor en de aankleding zijn minimalistisch. Het enige decorstuk van GOD. is bijvoorbeeld een crèmekleurig zeildoek, dat halverwege de voorstelling eens naar beneden valt. Opvallende kostumering is ook afwezig, evenals een ingewikkeld lichtplan of geavanceerde geluidseffecten. BOG.’s stijl is kortom opvallend en origineel en is zo ondertussen een stevige signatuur geworden.

Meeslepende denkwereld

De grootste kracht van GOD. is – net als bij de twee voorgaande voorstellingen van BOG. – de associatieve en intelligente denkwereld die de vier als kader nemen. De gedachtenspinsels waarmee BOG. speelt zijn herkenbaar en raken daarom bij iedereen wel een snaar. De teksten zijn ruw en sommige hadden tot clichés kunnen verworden, als de vier hun stijl niet zo stevig hadden gehanteerd en ze niet hadden laten merken dat ze soms heus wel de ironie of tomeloze ambitie inzien van hun eigen werk:

Wij hadden het ook over de Europese crises kunnen hebben.
Wij hadden het over onze familiegeschiedenissen kunnen hebben.
Wij moesten u zo nodig proberen te vatten.

Afwisseling door woordgebruik

De afwezigheid van een traditioneel verhaal met personages en een eenduidige rode draad is bij BOG. geen gemis, maar juist een verademing. Dat soort elementen zouden de creativiteit die BOG. aanwakkert, wellicht teniet doen. Nu is er ruimte voor vrijwel alles – van gevatte oneliners tot associatieve opsommingen, van vele vaak grappige retorische vragen tot zelfs een gezamenlijke poetry slam. Deze verschillende onderdelen maken de voorstelling afwisselend. Blijkbaar kan dat prima zonder allerlei mise-en-scènepoespas.

Zwevende teksten

Een risico van zo een talige benadering van een abstracte niche als ‘religie’ is dat teksten kunnen blijven zweven. Zo knoopt ook BOG. bepaalde lijntjes niet aan elkaar. Het lijkt er echter op dat het ook niet hun bedoeling was om dat te doen. GOD. is eerder een fantasierijke en scherpzinnige voortzetting van het onderzoek naar het onderwerp, dan het antwoord op alle prangende vragen in het veld. Het is een drijvende kracht, in plaats van een eindpunt. Juist dat zorgt ervoor dat de toeschouwer wordt gestimuleerd om zelf verder te filosoferen en op ontdekkingstocht te gaan – en dat werkt bijzonder inspirerend.

De voorstelling begint met The missing door van Gabriela Carrizo, dat zij in 2013 speciaal voor het NDT 1 creëerde. We zien een kamer met vijf deuren en een raam, wat op het eerste gezicht lijkt op een crime scene: een man in de hoek met bloed op zijn shirt en een vrouw die met haar gezicht naar beneden op de grond ligt. De opvolgende scènes hebben veel weg van een Hitchcockhorrorfilm: Hitchcock omdat het een flashback lijkt te zijn van hoe deze mensen dood zijn gegaan, in een grauwgroene setting waarin iedereen zich verdacht gedraagt, en horror omdat er onverklaarbare dingen gebeuren, zoals bewegende attributen en deuren die open en dicht slaan.

Een gedanste filmische ervaring

De dansers rennen of vallen naar binnen of worden de kamer in geblazen, om vervolgens na hun solo of duet weer door een van de deuren te verdwijnen. Tijdens de dansfrases draaien ze zich uit het niets in de meeste verwrongen, onnatuurlijke houdingen. In een magnifiek duet van Marne van Opstal en Meng-Ke Wu, lijkt Meng-Ke een levenloze pop die met een flinke snelheid en souplesse door de ruimte bewogen wordt door Marne. De dansers zijn in dit werk dan ook meer dan danser: ze zijn personages in het verhaal, zoals de conciërge of de schoonmaakster. Behalve dat ze prachtig kunnen bewegen en een sterke sfeer kunnen neerzetten met hun energie en uitstraling, kunnen ze dus ook acteren! Samen met het indrukwekkende lichtontwerp van Tom Visser is deze choreografie een overtuigende filmische ervaring waarbij je op het puntje van je stoel moet zitten om niets te missen.

Special effects en flash forwards

The lost room van Franck Chartier is een reactie op The missing door en tussen de twee stukken door zien we hoe de grauwgroene ruimte wordt omgebouwd tot een standaardhotelkamer met bed, kast en balkon. Chartier mixt net als Carrizo horror met humor. Dit lijkt in eerste instantie misschien een gekke combinatie, maar door middel van herhalingen en verrassingen, zoals een man die blijft verschijnen achter de kastdeur en dansers die door de kleinste deurtjes in de wand verdwijnen, gaan die twee goed samen zonder elkaar af te zwakken. Het is verbazingwekkend hoeveel verschillende speciale effecten ze creëren. Hierbij moet je denken aan het ‘wankelen’ van de kamer van links naar rechts of bijvoorbeeld storm waardoor ze wegwaaien. Dit is alleen overtuigend als het tot in de puntjes goed wordt uitgevoerd. En dat doen ze. Waar The missing door een flashback is, lijkt The lost room vol te zijn van flash forwards: een surrealistische blik in de toekomst.

Projectie, dans en meel

De avond eindigt met Stop-motion van Lightfoot en León: wederom een spannend werk waarin de  emoties verdriet en vastberadenheid centraal staan. In Stop-motion brengen Lightfoot en León vele elementen zo goed samen dat er een sterke sfeer en duidelijke spanningsboog ontstaat: projectie, dans, expressie, licht, decor en meel. Het meel, wat ze vanaf de grond door hun bewegingen laten opstuiven, geeft een rookachtig, wazig makend effect in de lucht. Het enige minpuntje van de avond zit in de uitvoering van dit laatste werk, wat soms net niet helemaal gelijk ging. Verder maken de precisie en energie van de grandioze dansers, samen met het lichtontwerp en decorgebruik, Start Again tot een intrigerend programma, waarin het NDT1 laat zien wat het allemaal kan. En dat is veel.