Toneelgroep De Appel brengt Op hoop van zegen (1900) als onderdeel van het Heijermans Festival, dat toneelschrijver Herman Heijermans en de zee centraal stelt. De Appel heeft gezien haar vestigingsplaats in Den Haag een duidelijke connectie met de zee. Regisseur Arie de Mol zette al eerder stukken van Heijermans op de planken; Op hoop van zegen is zijn derde Heijermans-regie.

Interessante grijstinten

Op hoop van zegen volgt een kleine, hechte vissersgemeenschap in de aanloop naar en afwenteling van het vergaan van het gelijknamige schip. Het stuk is opvallend realistisch; geen van de personages is eendimensionaal. Ieder van hen lijkt te begrijpen dat zowel keuzes van mensen als het toeval invloed hebben op wat er gebeurt in het zware dagelijks vissersbestaan. Alle personages hebben regelmatig te maken gehad met de kenmerkende ‘vissersrampspoed’ en doen zo goed mogelijk hun best om zich er met elkaar doorheen te slaan. Verschillende acteurs, zoals Geert de Jong als Kniertje en Jessie Wilms als haar nicht Jo, hebben de dynamiek en de grijstinten van de personages goed in de vingers. Ze vormen zo een mooie studie naar de buigzaamheid van mensen in moeilijke omstandigheden.

Waarom nú?

Het lastige aan deze versie van Op hoop van zegen is echter dat de thema’s amper uit hun originele kader worden getild. Dat komt vooral doordat het stuk ook daadwerkelijk grotendeels in de originele setting van rond 1900 geplaatst is. Zo wordt onder andere gebruik gemaakt van kleding van rond die tijd en ook Heijermans’ teksten zijn ongewijzigd. Zo blijven de thema’s kleven aan de ouderwetse vissersgemeenschap. Dat is jammer, want juist bij de heropvoering van een klassieker is het interessant om te zien hoe een regisseur het stuk opnieuw weet uit te vinden en de huidige maatschappelijke urgentie ervan weet te accentueren.

Inconsequenties

Het is bovendien eigenaardig dat context van rond 1900 niet consequent wordt doorgevoerd. Zo zijn vrijwel alle kostuums netjes uit die tijd – op enkele stukken na. Die vallen daarom meteen uit de toon. Ook kan niet elke acteur even goed overweg met de ongewijzigde toneelteksten, wat resulteert in een vreemde, anachronistische en regelmatig slecht verstaanbare kakofonie aan accenten. Dan is er nog de soundtrack met verschillende elektronische elementen, die ook haaks staan op de benadering om het stuk in de originele context te spelen.

Het decorgebruik is tevens uit balans. Midden op het podium staat de woning van Kniertje: een blauwgroen, metalen en sober ingericht geraamte met een gat als deur. In het eerste bedrijf worden de ‘muren’ van het huis gerespecteerd door de acteurs, maar in het tweede bedrijf stapt iemand ineens zonder duidelijke reden door de muur heen. Ook zijn er andere regiekeuzes die stilistisch gezien vreemd zijn. Wanneer het bijvoorbeeld stormt, klappen de acteurs in het ‘huis’ overdreven dubbel in de wind als de deur opengaat. Zodra de acteurs echter buiten het huis zijn, in diezelfde storm, lopen ze weer gewoon recht.

Al met al blijft Op hoop van zegen een fijne illustratie van hoe mensen zich in de meest barre omstandigheden weten te redden. Dat dit goed overkomt, is aan de acteurs te danken. Echter, de relevantie van het stuk voor ‘het nu’ had duidelijker benadrukt mogen worden en er had beter gelet kunnen worden op het door realisme aangevoerde evenwicht van de voorstelling.

Haasses roman Oeroeg uit 1948 is een klassieker die zich afspeelt in het Nederlands-Indië van voor de Tweede Wereldoorlog. De zoon van een administrateur van een theeplantage haalt herinneringen op aan zijn intieme vriendschap met de Javaanse jongen Oeroeg, wiens ouders werkten voor de theeplantage. In hun kindertijd zijn de twee elkaars beste vriend, maar naarmate zij ouder worden, wordt hun vriendschap steeds meer op negatieve wijze beïnvloed door de verschillen tussen de culturen waartoe zij behoren en door de problematiek van het kolonialisme. Langzaamaan raken de twee steeds meer van elkaar verwijderd, totdat ze – tot verdriet en radeloosheid van de hoofdpersoon – zelfs recht tegenover elkaar komen te staan. Het verhaal is tijdloos, omdat de centrale thema’s van vervreemding, verloren identiteit en ‘thuisloosheid’ te herkennen zijn in elke maatschappij, waaronder de huidige.

Associatieve en confronterende projecties

Het decor van de toneelvoorstelling Oeroeg is een hoog, wit, licht gebogen scherm, dat van rand tot rand het podium vult. Op het scherm worden vrijwel constant video’s en foto’s geprojecteerd. Het zijn zowel abstract aandoende, constant bewegende beelden, zoals een schijnbaar eindeloos shot van grof golvend water, als statische maar duidelijk herkenbare beelden, zoals foto’s van individuen en groepen uit de periode waarin het verhaal zich afspeelt. De abstracte beelden helpen associaties oproepen met exotische landschappen. De foto’s confronteren de toeschouwer met de werkelijkheid van de Nederlands-Indische maatschappij ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Beide beeldcategorieën begeleiden het verhaal op een goede en inventieve manier.

Prijzenswaardig naturel spel

Leopold Witte is de naamloze hoofdverteller. Zo’n 95% van de tijd is hij aan het woord. Madeleine Matzer bewerkte Haasses tekst licht; de bewerking lijkt grotendeels te bestaan uit het weglaten van stukken uit de roman en het samenvoegen van typeringen van bijvoorbeeld mensen, relaties, landschappen of situaties. Veel van Haasses rijk opgeschreven observaties zijn dan ook vrijwel ongewijzigd terug te vinden in het stuk. Witte’s vertelstijl is naturel en levendig. Hij ís de ik-persoon uit de roman; zijn spel is aantrekkelijk en geloofwaardig en hij draagt de voorstelling uitstekend.

Een ondersteunde luisterbaak

Wittes monoloog wordt soms onderbroken door een opmerking of liedfragment van Helge Slikker. Slikker speelt niet één personage, maar merkt soms als een alwetende verteller iets op; dan heeft hij weer een zinnetje van dat personage, dan weer van een ander. Hij fungeert tevens als luisterbaak voor de hoofdfiguur. Doordat Witte zijn teksten afwisselend op het publiek en op Helger kan richten, heeft Witte een helder klankbord. Zo wordt nog duidelijker dat zijn verhaal dringend is – hij moet het écht kwijt aan de wereld.

De liedfragmenten van Slikker zorgen voor tijd voor reflectie en versterken gevoelens. Zijn composities zijn juist getimed en zacht waar het past, hard waar het past. Hij biedt een prettige, ondersteunende soundtrack. De voorstelling kent kortom een subtiele en geslaagde balans tussen de rijke woorden van Haasse, het zuivere spel van Witte en de moderne video- en audio-elementen, en weet zo de thematiek van het verhaal ook voor het moderne publiek relevant te maken.