Dat grote kwaad is de Tweede Wereldoorlog. Harry Mulisch, geboren op 29 juli 1927, was twaalf toen die oorlog uitbrak. ‘Ik bén de Tweede Wereldoorlog’ is zijn bekendste uitspraak; een uitspraak die heel letterlijk genomen moet worden. Met een joodse moeder en een vader die voor de nazi’s werkte, verenigde hij de oorlogsjaren in één persoon. De oorlog houdt hem voor de rest van zijn leven bezig en roept complexe vraagstukken van schuld en onschuld, goed en kwaad bij hem op. Vragen te groot voor antwoorden, maar nooit om voortdurend te blijven onderzoeken zonder verbitterdheid.
Abstract realisme
Mulisch debuteerde als romanschrijver in 1952 met Archibald Strohalm, een verhaal over een kunstenaar die ten onder gaat aan zijn eigen schepping. Een roman waarin de schrijvers liefde voor mythe en symboliek al sterk aanwezig is. In een periode waarin het realisme de boventoon voerde in de Nederlandse literatuur, is de schrijver een vreemde eend in de bijt. ‘Abstract realisme’ noemde hij zijn stijl. Een stroming waaraan hij de gehele jaren vijftig trouw zal blijven.
Aan het eind van die jaren vijftig treedt de Tweede Wereldoorlog voor het eerst in zijn werk op de voorgrond. In Het stenen bruidsbed schetst Mulisch de terugkeer van een oud-gevechtspiloot naar Dresden, de stad die door geallieerde bombardementen grotendeels werd verwoest. Het boek wordt een van Mulisch’ meesterwerken. De ex-piloot, nu tandarts, Norman Corinth is – evenals het oeuvre van de schrijver – alles in een: het goede en het kwade, een slachtoffer en een oorlogsmisdadiger. Maar naar welke kant helt de balans over? Naar geen enkele: alles in een oorlog is even krankzinnig en zinloos.
De zaak 40/61
Tijdens de jaren zestig schrijft Mulisch nauwelijks fictie. Ideeën genoeg, maar hoe deze in de juiste vorm te gieten? Hij reist af naar Jeruzalem, tezamen met tal van journalisten, om het proces tegen Adolf Eichmann, een nazikopstuk, te verslaan. Mulisch trok dezelfde conclusie als Hannah Arendt, de filosofe die met haar boek Eichmann in Jerusalem: a Report on the Banality of Evil voor opschudding zorgde door te beweren dat Eichmann geen monster was, maar een kleurloze ambtenaar die uitvoerde wat men hem beval. Voor zijn ogen ziet Mulisch iets gebeuren waardoor hij beseft wat de echte kracht van mythologiseringis, de techniek die hijzelf veelvuldig in zijn fictieve werk toepast. Van meet af aan heeft Eichmann geen schijn van kans. Het monster, het kwaad, moet vernietigd worden. Mulisch schrijft: ‘Men deed iets met hem (met Eichmann red.), waar hij geen ogenblik op verdacht is geweest: er werd een mythe van hem gemaakt. Ik geloof niet, dat dit ooit eerder in de wereldgeschiedenis gebeurd is met iemand, die het minder waard was.’
Het verslag verschijnt aanvankelijk in Elseviers Weekblad, later worden de bijdragen gebundeld in het boek De zaak 40/61. Het bijwonen van het proces, de conclusies die hij trekt, het oog in oog staan met een restant van de holocaust; dit alles heeft grote invloed op de schrijver. Zoals Truman Capote na het schrijven van In Cold Blood nauwelijks meer een letter op papier kon krijgen, kon ook Mulisch in de jaren daarna moeilijk loskomen van zijn ervaring.
Succes
Mulisch behoorde tot ‘De Grote Drie’ van de naoorlogse Nederlandse literatuur, samen met Willem Frederik Hermans en Gerard Reve. Iets wat deze schrijvers bond was, naast hun status, hun overeenkomstige thematiek: de Tweede Wereldoorlog. En daarmee houdt het ook wel op, want – al dan niet gespeeld – deden ze het voorkomen weinig in elkaars werk te zien. Zo dichtte Reve de legendarische regels: ‘Het werk van Mullis, is niks als vullis. Het werk van Reve, dat is leve.’
Toch is het ‘Mullis’ die qua lezerspubliek de andere twee de baas was. Zeker na het verschijnen van De aanslag, een boek dat op alle eindexamenlijsten prijkt, werd Mulisch ongekend populair. Hij is tevens de meest vertaalde schrijver in het Nederlands taalgebied.
Voor zijn werk ontving hij diverse prijzen zoals de Prijs der Nederlandse Letteren en de P.C. Hooft-prijs. Lange tijd werd Mulisch ook als kandidaat beschouwd voor de Nobelprijs, maar die eer is hem nooit te beurt gevallen. Niet dat hij dat erg vond: hij vond het lijstje niet-winnaars even indrukwekkend als het lijstje winnaars.
Magnum Opus
Tien jaar na het verschijnen van De aanslag verscheen in 1992 zijn volgende succesroman De ontdekking van de hemel. Het is overduidelijk zijn belangrijkste werk, een boek dat zijn gehele oeuvre met elkaar verbindt door middel van motieven, thematiek en symboliek. Ook duikt daar plots het hoofdpersonage uit De aanslag, Anton Steenwijk, weer op als anesthesist in het ziekenhuis, wanneer Quintin geboren moet worden. In De ontdekking van de hemel is Quinten Quist de uitverkorene op aarde om de decaloog terug te halen. Om dat plan te doen slagen voltrekken zich rücksichtslos een reeks gebeurtenissen die, voor de aardse stervelingen in het verhaal, allemaal toeval lijken. De lezer weet echter wel beter.
Het boek werd in 2007 verkozen tot ‘Beste Nederlandse roman aller tijden’. Ook later werk dat verscheen, werd goed besproken en verkocht. In 2001 kwam Mulisch’ laatste roman uit: Siegfried. Een roman die de verbanden tussen Nietzsche en Hitler blootlegt. Dat Mulisch niet enkel een ideeënschrijver was, maar ook een groot stilist bewijst de volgende zin: ‘Na de dood van God stond het Niets voor de deur, en Hitler was zijn eniggeboren zoon.’
Siegfried bleek zijn laatste werk te zijn, al leefde de schrijver nog negen jaar na verschijning. Maar het was genoeg geweest. Het schrijven classificeerde hij als ‘een bevlieging’. Net als het pijproken; op een dag werd hij wakker en smaakte het niet meer. Hij vulde zijn dagen met nietsdoen; ook een kunst. Hij had alles gezegd wat hij wilde zeggen. En dat alles was heel wat. Mulisch bestudeerde de mens, niet zonder mededogen en vaak vergezeld van een vrolijk soort ironie. Een studie waar wij Mulisch niet dankbaar genoeg voor kunnen zijn.
Vanuit het hiernamaals
De dood betekent niet het einde voor de uitbreiding van Mulisch’ oeuvre. Eind oktober verscheen namelijk zijn meest recente roman De ontdekking van Moskou. Na een jarenlange worsteling met het manuscript heeft Mulisch het verhaal nooit afgerond of gepubliceerd. Wel zijn diverse fragmenten uit het verhaal in zijn andere boeken gebruikt en is de roman De aanslag zelfs uit een van deze fragmenten ontstaan. In De ontdekking van Moskou neemt het hoofdpersonage zich voor om een boek te schrijven over de mislukte expeditie naar Moskou in het jaar dat Christoffel Columbus voet aan land zette op het continent dat later Amerika is genoemd. Het boek is een typische Mulisch met een verhaal in een verhaal in een verhaal en doet door de onvoltooide staat een beroep op de fantasie van de lezer.
Lees hier meer over De ontdekking van Moskou of doe mee met onze prijsvraag en win een exemplaar van dit bijzondere boek!
Spaanse contrasten en mystiek in Amsterdam
Spaanse kunst staat bekend om zijn sterke contrasten. Maar dat er ook een andere, meer mystieke kant aan zit, toont de tentoonstelling Spaanse Meesters in de Hermitage. Getoond wordt schilderkunst, grafiek en toegepaste kunst vanaf de Spaanse Gouden Eeuw tot de vroege Picasso uit de Hermitage in St. Petersburg.
El Greco (Doménikos Theotokópoulos, 1541–1614)
De apostelen Petrus en Paulus, 1587–92
© State Hermitage Museum, St Petersburg
Wat over de hele linie geldt, is dat Spaanse ‘trots en temperament’ gepaard gaan met een grote intensiteit. Of het nu de felle Spaanse zon of de duisternis van historische drama’s is, het wordt allemaal intens weergegeven. Gevoelens zijn duidelijk af te lezen van de gezichten van Bijbelse figuren als Petrus en Paulus, zoals El Greco (1541-1614) ze schilderde. Ook in de licht/donker-werking op het gezicht van Hiëronymus door Ribera (1591-1652) en in de scherpe schaduw op de hals van een man in profiel van Vélazquez (1599-1660) zien we sterke contrasten. Het laatste schilderij is één van de hoogtepunten in de zogenaamde Spaanse zaal die ook op het affiche is afgebeeld. Deze zaal vormt het hart van de tentoonstelling, een kopie van de gelijknamige zaal in de Hermitage in St. Petersburg, waarvan de Hermitage in Amsterdam een dependance is.
José de Ribera (1591–1652)
Sint Hiëronymus en de engel, 1626
© State Hermitage Museum, St Petersburg
Mystiek
Een ander kenmerk dat meestal in verband wordt gebracht met Spaanse meesters, is een mystieke, aan het rooms-katholieke geloof ontleende ondertoon van veel schilderijen uit met name de Gouden Eeuw. Op een bijschrift wordt erop gewezen dat dit was te danken aan de invloed van de beroemde mystica Theresia van Avila. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het schilderij Visioen van St. Antonius van Murillo, waarop hemel en aarde door het kleurgebruik ineen vloeien. Sommige schilders geven ook aan alledaagse voorwerpen een mystieke lading mee, zoals oplichtend metaal op De slijper van Antonio de Puga. Ook dat is Spanje!
Contrastwerking en mystieke eenheid komen ook op latere doeken terug. Gevoel en ratio, vooruitgang en angst voor het onbekende sijpelen door op Spaanse dans (1901) van Hermenegildo Anglada Camarasa. Een voor velen onbekende naam, die al aangeeft dat ook kleine meesters zijn vertegenwoordigd.
Antonio Pereda (1611–1678)
Stilleven met kastje, 1652
© State Hermitage Museum, St Petersburg
Extra’s
Ook Antonio Pereda (1611-1678) is een kleine meester. Zijn Stilleven met kastje is zo goed en zo kwaad als het gaat als een extra toevoeging in een vitrine nagebouwd, terwijl naast Picasso’s Stilleven met glaswerk een soortgelijke Catalaanse wijnkaraf is neergezet. Het prikkelt de fantasie, met name van kinderen. En het komt, net als de nagebouwde zaal uit St. Petersburg, ‘echt’ over.
Aan kinderen is trouwens meer gedacht. Speciaal voor hen zijn er drie extra’s: een kinderspeurtocht, aangegeven door middel van een loepje met een cijfer dat bij sommige bezoekers al vragen opriep, commentaren bij de werken door jongeren die deelnamen aan de Hermitage voor Kinderen (Open Blik-route), en een puur muzikale audiotour met door dj Von Rosenthal raak gekozen fragmenten. Raak gekozen, omdat het geen muzak is, maar de gevoelens die op de schilderijen tot uitdrukking komen verhevigt.
Pablo Picasso (1881–1973)
Stilleven met glaswerk, 1906
© State Hermitage Museum, St Petersburg
De bedoeling van deze tentoonstelling is om de Spaanse kunst uit St. Petersburg ook daarbuiten meer bekendheid te geven. Dat is gezien het aantal bezoekers dat de tentoonstelling nu al trekt, gelukt. Daarnaast zijn er enkele leuke extra’s die de tentoonstelling ook voor kinderen aantrekkelijk maken. Al met al een bezoekje waard. Wie meer, en over de gehele linie sterkere kunst van Spaanse meesters wil zien, kan in het Prado in Madrid terecht.
Recensie: Spaanse Meesters uit de Hermitage
Gezien in: Hermitage, AmsterdamNog te zien tot: zondag 29 mei 2016
Misschien ook iets voor u
Vrolijk op zoek naar het kwaad
/ 0 Reactiesdoor: Vincent Terlouw, Gabriela Kishna0 SterrenToen Harry Mulisch vijf jaar geleden op 83-jarige leeftijd overleed, werd de herdenkingsbijeenkomst live op televisie uitgezonden. Zijn portret prijkte groot op de Amsterdamse Stadschouwburg. De man die schreef over het grootste kwaad dat de mensheid ooit heeft gezien, kreeg de laatste eer die hem toekwam.
Dat grote kwaad is de Tweede Wereldoorlog. Harry Mulisch, geboren op 29 juli 1927, was twaalf toen die oorlog uitbrak. ‘Ik bén de Tweede Wereldoorlog’ is zijn bekendste uitspraak; een uitspraak die heel letterlijk genomen moet worden. Met een joodse moeder en een vader die voor de nazi’s werkte, verenigde hij de oorlogsjaren in één persoon. De oorlog houdt hem voor de rest van zijn leven bezig en roept complexe vraagstukken van schuld en onschuld, goed en kwaad bij hem op. Vragen te groot voor antwoorden, maar nooit om voortdurend te blijven onderzoeken zonder verbitterdheid.
Abstract realisme
Mulisch debuteerde als romanschrijver in 1952 met Archibald Strohalm, een verhaal over een kunstenaar die ten onder gaat aan zijn eigen schepping. Een roman waarin de schrijvers liefde voor mythe en symboliek al sterk aanwezig is. In een periode waarin het realisme de boventoon voerde in de Nederlandse literatuur, is de schrijver een vreemde eend in de bijt. ‘Abstract realisme’ noemde hij zijn stijl. Een stroming waaraan hij de gehele jaren vijftig trouw zal blijven.
Aan het eind van die jaren vijftig treedt de Tweede Wereldoorlog voor het eerst in zijn werk op de voorgrond. In Het stenen bruidsbed schetst Mulisch de terugkeer van een oud-gevechtspiloot naar Dresden, de stad die door geallieerde bombardementen grotendeels werd verwoest. Het boek wordt een van Mulisch’ meesterwerken. De ex-piloot, nu tandarts, Norman Corinth is – evenals het oeuvre van de schrijver – alles in een: het goede en het kwade, een slachtoffer en een oorlogsmisdadiger. Maar naar welke kant helt de balans over? Naar geen enkele: alles in een oorlog is even krankzinnig en zinloos.
De zaak 40/61
Tijdens de jaren zestig schrijft Mulisch nauwelijks fictie. Ideeën genoeg, maar hoe deze in de juiste vorm te gieten? Hij reist af naar Jeruzalem, tezamen met tal van journalisten, om het proces tegen Adolf Eichmann, een nazikopstuk, te verslaan. Mulisch trok dezelfde conclusie als Hannah Arendt, de filosofe die met haar boek Eichmann in Jerusalem: a Report on the Banality of Evil voor opschudding zorgde door te beweren dat Eichmann geen monster was, maar een kleurloze ambtenaar die uitvoerde wat men hem beval. Voor zijn ogen ziet Mulisch iets gebeuren waardoor hij beseft wat de echte kracht van mythologiseringis, de techniek die hijzelf veelvuldig in zijn fictieve werk toepast. Van meet af aan heeft Eichmann geen schijn van kans. Het monster, het kwaad, moet vernietigd worden. Mulisch schrijft: ‘Men deed iets met hem (met Eichmann red.), waar hij geen ogenblik op verdacht is geweest: er werd een mythe van hem gemaakt. Ik geloof niet, dat dit ooit eerder in de wereldgeschiedenis gebeurd is met iemand, die het minder waard was.’
Het verslag verschijnt aanvankelijk in Elseviers Weekblad, later worden de bijdragen gebundeld in het boek De zaak 40/61. Het bijwonen van het proces, de conclusies die hij trekt, het oog in oog staan met een restant van de holocaust; dit alles heeft grote invloed op de schrijver. Zoals Truman Capote na het schrijven van In Cold Blood nauwelijks meer een letter op papier kon krijgen, kon ook Mulisch in de jaren daarna moeilijk loskomen van zijn ervaring.
Succes
Mulisch behoorde tot ‘De Grote Drie’ van de naoorlogse Nederlandse literatuur, samen met Willem Frederik Hermans en Gerard Reve. Iets wat deze schrijvers bond was, naast hun status, hun overeenkomstige thematiek: de Tweede Wereldoorlog. En daarmee houdt het ook wel op, want – al dan niet gespeeld – deden ze het voorkomen weinig in elkaars werk te zien. Zo dichtte Reve de legendarische regels: ‘Het werk van Mullis, is niks als vullis. Het werk van Reve, dat is leve.’
Toch is het ‘Mullis’ die qua lezerspubliek de andere twee de baas was. Zeker na het verschijnen van De aanslag, een boek dat op alle eindexamenlijsten prijkt, werd Mulisch ongekend populair. Hij is tevens de meest vertaalde schrijver in het Nederlands taalgebied.
Voor zijn werk ontving hij diverse prijzen zoals de Prijs der Nederlandse Letteren en de P.C. Hooft-prijs. Lange tijd werd Mulisch ook als kandidaat beschouwd voor de Nobelprijs, maar die eer is hem nooit te beurt gevallen. Niet dat hij dat erg vond: hij vond het lijstje niet-winnaars even indrukwekkend als het lijstje winnaars.
Magnum Opus
Tien jaar na het verschijnen van De aanslag verscheen in 1992 zijn volgende succesroman De ontdekking van de hemel. Het is overduidelijk zijn belangrijkste werk, een boek dat zijn gehele oeuvre met elkaar verbindt door middel van motieven, thematiek en symboliek. Ook duikt daar plots het hoofdpersonage uit De aanslag, Anton Steenwijk, weer op als anesthesist in het ziekenhuis, wanneer Quintin geboren moet worden. In De ontdekking van de hemel is Quinten Quist de uitverkorene op aarde om de decaloog terug te halen. Om dat plan te doen slagen voltrekken zich rücksichtslos een reeks gebeurtenissen die, voor de aardse stervelingen in het verhaal, allemaal toeval lijken. De lezer weet echter wel beter.
Het boek werd in 2007 verkozen tot ‘Beste Nederlandse roman aller tijden’. Ook later werk dat verscheen, werd goed besproken en verkocht. In 2001 kwam Mulisch’ laatste roman uit: Siegfried. Een roman die de verbanden tussen Nietzsche en Hitler blootlegt. Dat Mulisch niet enkel een ideeënschrijver was, maar ook een groot stilist bewijst de volgende zin: ‘Na de dood van God stond het Niets voor de deur, en Hitler was zijn eniggeboren zoon.’
Siegfried bleek zijn laatste werk te zijn, al leefde de schrijver nog negen jaar na verschijning. Maar het was genoeg geweest. Het schrijven classificeerde hij als ‘een bevlieging’. Net als het pijproken; op een dag werd hij wakker en smaakte het niet meer. Hij vulde zijn dagen met nietsdoen; ook een kunst. Hij had alles gezegd wat hij wilde zeggen. En dat alles was heel wat. Mulisch bestudeerde de mens, niet zonder mededogen en vaak vergezeld van een vrolijk soort ironie. Een studie waar wij Mulisch niet dankbaar genoeg voor kunnen zijn.
Vanuit het hiernamaals
De dood betekent niet het einde voor de uitbreiding van Mulisch’ oeuvre. Eind oktober verscheen namelijk zijn meest recente roman De ontdekking van Moskou. Na een jarenlange worsteling met het manuscript heeft Mulisch het verhaal nooit afgerond of gepubliceerd. Wel zijn diverse fragmenten uit het verhaal in zijn andere boeken gebruikt en is de roman De aanslag zelfs uit een van deze fragmenten ontstaan. In De ontdekking van Moskou neemt het hoofdpersonage zich voor om een boek te schrijven over de mislukte expeditie naar Moskou in het jaar dat Christoffel Columbus voet aan land zette op het continent dat later Amerika is genoemd. Het boek is een typische Mulisch met een verhaal in een verhaal in een verhaal en doet door de onvoltooide staat een beroep op de fantasie van de lezer.
Lees hier meer over De ontdekking van Moskou of doe mee met onze prijsvraag en win een exemplaar van dit bijzondere boek!
De ontdekking van Moskou
Schrijver: Harry MulischUitgever: De Bezige Bij
Prijs: € 19,90
Bladzijden: 304
ISBN: 978 90 234 9696 0
Misschien ook iets voor u
Sterven volgens plan
Waarom zij? Een veelgehoorde vraag na rampzalige gebeurtenissen. Waarom moest deze catastrofe uitgerekend deze mensen treffen? Wat dreef hun leven naar deze noodlottige dag? In De brug van San Luis Rey laat een getuige het niet bij de vraag alleen, maar gaat hij daadwerkelijk op zoek naar een antwoord.
‘Op vrijdag 20 juli 1714, rond het middaguur, brak de mooiste brug van heel Peru en werden vijf reizigers in de afgrond daaronder geslingerd.’ Zo begint Thornton Wilders in 1927 uitgegeven roman, die nu voor het eerst in het Nederlands vertaald is (in 1988 verscheen er een bibliofiele editie met illustraties van Simon Koene). Wilder schreef naast fictie toneel. Voor zowel zijn fictie als toneel won hij de Pulitzerprijs; uniek tot op de dag van vandaag.
De Peruanen, zo schrijft Wilder, die over het ongeluk hoorden waren geschokt, de meeste bedachten wanneer zij voor het laatst de brug waren overgestoken. Alleen de monnik Juniper, getuige van het dodelijke ongeluk, stelt zulke vragen niet – terwijl hij toch ook de brug had willen oversteken vlak voordat deze instortte –, maar denkt:
Vijf levens
Vijf mensen komen door de ineenstorting van de brug om het leven. Vijf levens die de schrijver aaneenvlecht zonder gekunsteld over te komen – de toneelinvloed is nooit ver weg. Dolende, excentrieke, teleurgestelde, maar volop levende zielen die besluiten nog iets van het leven te maken. Vijf levens die abrupt aan een einde komen, uitgerekend op het moment dat ze een doorslaggevende beslissing nemen. Een beslissing die hun juist het leven kost. Maar moeten wij, de lezers, nu verdrietig zijn omdat hun ideaal geen werkelijkheid werd? Of kunnen we ons troosten met de gedachte dat ze opgetogen en dromend over een nieuwe start aan hun einde zijn gekomen?
Hoopvol
Wat Wilder met zijn soepel geschreven roman duidelijk wil maken, is dat aan een onbegrijpelijke, schijnbaar willekeurige gebeurtenis, duizend-en-een voorvallen vooraf zijn gegaan die reeds richting de spreekwoordelijke afgrond wijzen. In dit geval: het instorten van de brug van San Luis Rey. Een toevallige gebeurtenis, maar dat het juist deze mensen waren die samen met haar naar beneden stortten, is dat niet. Een opeenstapeling van beslissingen leidde hen naar die brug, naar dat ene fatale moment. Een brug ook die symbool staat voor nieuw leven dat aan de overkant op hen wachtte, maar dat ze niet konden bereiken. Dat ze stierven op het moment waarop hun harten vol hoop klopten, is een troostrijke, actuele gedachte die Wilder ons negentig jaar na dato schenkt. Zonder sentimenteel te worden, in prachtige bewoordingen en een stijl die doet denken aan de grote Zuid-Amerikaanse schrijvers (Wilder zelf was Amerikaan), roept de schrijver met De brug van San Luis Rey een hartstochtelijke wereld op, waarin leven en sterven nauw met elkaar samenhangen.
De brug van San Luis Rey
Schrijver: Thornton Wilder (vert. Peter Bergsma)Uitgever: Van Oorschot
Prijs: 18,95
Bladzijden: 141
ISBN: 9789028261143
Misschien ook iets voor u
Een omgekeerde Proust
Het laatste deel van de serie Mijn Strijd van Karl Ove Knausgård is een monsterboek van 1075 pagina’s. Zijn verbazingwekkende kroniek eindigt met de opluchting dat hij voortaan geen schrijver meer is. Zo zet Knausgård Marcel Proust op zijn kop, die honderd jaar geleden, aan het eind van zijn lange romancyclus, vaststelde dat hij schrijver was geworden.
Vrouw is zijn antwoord op de negatieve reacties van familie, vrienden en media op het verschijnen van de eerdere vijf delen. Knausgård schrijft door zijn schaamte heen, doorbreekt taboes en openbaart wat iedereen doorgaans voor zich houdt. Zijn doel is het vinden van de Waarheid door te vechten met een onderdrukkende samenleving. Vervolgens krijgt hij natuurlijk de volle laag.
Hij plaatst zich hiermee in de romantisch traditie van individu versus massa. Het ontroerende in zijn strijd voor onafhankelijkheid is dat het hem zelden lukt zich te bevrijden van de innerlijke vaderterreur, gepersonifieerd door boze Oom Gunnar. Deze dreigt met een proces als de roman vol vuile familiewas uitkomt. Knausgård lijdt in weerwil van zijn vrijheidsmissie aan een peilloos schuldgevoel en de obsessieve neiging om het iedereen naar de zin te maken. Dat zijn Oom Gunnar hem van leugens beschuldigt doet hem fundamenteel aan zichzelf twijfelen. Heeft hij wellicht toch gelogen?
Taboe
De vergissing die hij maakt is het gelijk stellen van taboes aan grenzen die de intimiteit in een relatie moeten waarborgen. Hij begrijpt niet dat mensen boos worden, omdat ze onverholen met hun eigen naam in zijn boek terecht zijn gekomen en zijn machteloze objecten zijn geworden. Knausgård observeert minutieus en razend knap vooral diegenen die hem het liefst zijn. Zijn kinderen Vanja, Heidi en John zijn lang voordat ze het beseffen wereldberoemd.
Angst om taboes te doorbreken is misschien de reden dat de uitgever van de Nederlandse vertaling heeft besloten om de suggestieve Noorse titel Min Kamp te negeren en te veranderen in aparte, damesbladachtige titels, dit keer Vrouw. Merkwaardig, want zijn echtgenote Linda – zelf schrijfster – komt pas de laatste honderd bladzijden in beeld door haar psychiatrische ziekte.
Het ultieme Kwaad
Middenin de roman heeft hij een essay ingelast dat uitmondt in een nauwgezette lezing van Hitlers Mein Kampf. Het essay heet De naam en het getal, met een verwijzing naar de problemen die ontstaan als je iemands naam weglaat of verandert. De drager van de naam is zelf die naam. Deze gedachten licht hij toe met een mooie interpretatie van een gedicht van Paul Celan. Hierin wordt de vernietiging van diens joodse familie weergegeven in niet-taal, non-taal?. Het getal zes miljoen is een on-getal, het getal van het ontelbare. Hoe was de holocaust mogelijk? Knausgård volgt het spoor terug in Mein Kampf en suggereert overeenkomsten tussen zichzelf en Hitler. Ook die was door zijn vader mishandeld en paarde een extreem laag zelfbeeld aan torenhoge ambities. Knausgård vraagt zich af wat maakt dat bij Hitler het ultieme kwaad de overhand krijgt.
Alles is fictie, behalve de tekst
Maar ook hijzelf is niet zonder zonde. Zelfs op de meest intieme momenten, die oplichten in het heel gewone bestaan, geeft hij toe dat hij naar iets anders verlangt, iets dieps, het afwezige. Om vervolgens te beseffen dat zoiets geen zin heeft.
We kunnen de werkelijkheid laag na laag afpellen zonder ooit tot de kern door te dringen, want wat de laatste laag bedekt is het onwerkelijkste van alles, de grootste fictie van alle, de eigenlijkheid.
Hier ontkracht de schrijver zijn zoektocht en veegt in een keer alle waarheidspretentie van tafel. Wat overblijft is een fascinerende tekst.
Vrouw
Schrijver: Karl Ove Knausgård (vert. Marianne Molenaar)Uitgever: De Geus
Prijs: 49,95
Bladzijden: 1088
ISBN: 978904453227
Misschien ook iets voor u
Schaamte is de bron van trots
We leven in een tijd waarin angst en schaamte steeds meer de boventoon voert, vindt Peter van Rooijen. Zonde, want het is niet nodig en levert alleen maar frustratie op. In zijn geval komt dat het meest tot uiting vanwege zijn baard. Hij ziet een verandering in gedrag door de mensen om hem heen, zoals een uitgebreide fouillieercontrole bij de douane. Zijn baard is daarom de rode draad in zijn tweede programma ‘Nergens veilig’, dat eigenlijk nergens echt onveilig wordt.
Peter van Rooijen (1983) kijkt met fonkelende ogen de zaal in. Hij oogt sympathiek, maar toch vraagt hij zijn publiek om hem te vertrouwen, om zeker te weten dat er niks gebeurt. Sinds hij zijn baard heeft laten staan – hij werd ooit afgewezen bij een auditie voor een zwerverrol – merkt hij dat men anders naar hem is gaan kijken. Voor Van Rooijen is het echter geen reden om hem af te scheren; integendeel, hij laat ‘m juist staan, als provocerend statement. Vanaf dat gegeven treden we binnen in de binnenwereld van Van Rooijen, die er nogal absurd uitziet. Zo zingt hij een liedje over zijn kat die op sterven ligt, of scheldt hij iedereen uit voor ‘lul’ wanneer hem onrecht wordt aangedaan. Zo volgen de sketches elkaar rap op en lijkt het een licht verteerbare avond te worden. Maar er is ook een duistere kant: zijn relatie met de buitenwereld is moeizaam, zoals hij zelf aangeeft, en die worsteling is voelbaar. Genoeg stof tot boeiend materiaal, maar helaas resulteert het niet in originele, goed doordachte grappen.
Grammofoonplaat
Dat is gelijk het grootste mankement van de voorstelling; Van Rooijen zingt leuke liedjes, heeft als hoogtepunt een goed uitgewerkte sketch met zijn pianist Anne Punt en hij toont hier en daar zijn engagement door in te gaan op thema’s als moslimextremisme en xenofobie, maar toch: het beklijft niet en ontstijgt het niveau van puberale gedachtespinsels nauwelijks. Ook probeert Van Rooijen hier en daar stoutmoedig de rafelranden van het toelaatbare aan te raken met grappen over etnische of religieuze minderheden, al is die grammofoonplaat al door meerdere voorgangers afgespeeld. Een poging van dit soort metacabaret – laten zien dat de dunne lijn tussen theaterpersonage en realiteit verwarrend kan zijn – strandt vrijwel altijd in lelijkheid. Jammer, want Van Rooijen heeft wel degelijk een komisch talent en ook muzikaal staat hij zijn mannetje. Dat laatste smaakt zeker naar meer. De rest van het programma mag nog iets meer bijgespijkerd en doortimmerd worden.
Peter van Rooijen – Nergens veilig
Artiest: Peter van RooienGezien op donderdag 10 december 2015 in Theater Bellevue, Amsterdam
Nog te zien tot vrijdag 06 mei 2016
Misschien ook iets voor u
Het alledaagse blijft ook in absurdistische setting oppervlakkig
Firma MES vraagt zich in BOT af ‘waar onaardig gedrag vandaan komt’. Ze verkennen het thema aan de hand van alledaagse situaties en duidelijke typetjes. De situaties en typetjes zijn erg herkenbaar en ook grappig. De voorstelling stijgt echter niet boven dat niveau uit.
Firma MES is het huisgezelschap van Theater aan het Spui en bestaat uit een vaste groep van veelal jonge theatermakers. Sinds 2009 heeft Firma MES twaalf theaterprojecten gebracht, zowel in het theater als op locatie. Hun theater heeft ‘humor, een persoonlijke invalshoek, actuele thema’s en een scherp randje,’ aldus de website. De voorstellingen hebben inderdaad vaak een thema dat dicht bij de echte wereld ligt. Eerder onderzocht Firma MES bijvoorbeeld thema’s als de relatie die mensen met hun spullen hebben (Troep, 2014), de menselijke hunkering naar aandacht (Schreeuw, 2013) en de wereld van de prostitutie (Bordelentour en Club Mayfair, beide 2012).
Een persoonlijke anekdote
De aanleiding tot BOT was de ‘ogenschijnlijk onbelangrijke herinnering’ van een van de acteurs. Daan botste in de trein tegen een medereiziger op en werd hierna door een andere medereiziger aangesproken op zijn ‘onaardige gedrag’. Firma MES besloot op zoek te gaan naar waar dat onaardige gedrag vandaan komt. Het thema van BOT, (on)aardigheid, is daarmee beperkter en nog persoonlijker dan de thema’s van eerdere voorstellingen van Firma MES.
Absurdisme maakt niet per se kritisch
De tekstuele basis is grotendeels een aaneenschakeling van doodgewone koetjes- en kalfjesgesprekken. Er is geprobeerd deze te ontdoen van hun alledaagsheid door overdrijving. Daans belevenis – was hij nou onaardig of niet? – wordt uitgespeeld en verheven tot heuse rechtszaak. ‘Getuigen’ worden gehoord en andere (on)aardige situaties die zich in Daans leven hebben voorgedaan, worden uitgespit. Zo wordt bewijs gezocht voor Daans vermeende (on)aardigheid. Humor is hierbij het voornaamste middel. De drie acteurs zetten een scala aan uitstekend uitgevoerde typetjes neer die regelmatig worden beloond met een lach, maar die de karikatuur niet ontstijgen.
Naast de rechtszaak is er een tweede ‘verhaallijn’, namelijk over wetenschapper Price. Hij stelde een wiskundige formule op voor altruïsme. Met hun gekke zilverkleurige bodysuits en hun onnozele golvende beweginkjes zijn de acteurs de zelfopofferende amoebes die Price onderzocht. De felgekleurde, kronkelige decorstukken vormen een abstract soort bos, waarin de amoebes leven. Dit ziet er uiteraard bizar uit. Wat voor doel het echter nog meer dient, blijft onduidelijk.
Een absurdistische setting maakt een thema niet per se scherper. Het ontbreken van nieuwe ideeën of originele uitgangspunten in de tekst houdt de voorstelling constant oppervlakkig, zorgt ervoor dat de spanningsboog verslapt en toont dat er weinig urgentie was om deze voorstelling te maken. De herinnering leek niet alleen ‘ogenschijnlijk onbelangrijk’ – maar is dat in deze uitwerking ook. Desalniettemin valt er in BOT wel veel te lachen en is het een feest om de acteurs hun typetjes te zien vertolken.
Firma MES - BOT
Regie: Thomas SchootsArtiest: Firma MES
Gezien op zaterdag 12 december 2015 in Spuitheater, Den Haag
Nog te zien tot vrijdag 01 april 2016
Misschien ook iets voor u
Een speeltuin, ook in de oren
David Bowie is ten eerste niet David Jones, zo getuigt de eerste zaaltekst, maar dat wisten we al. Interessant genoeg is hij in deze carrière-overzichtstentoonstelling ook niet een cultureel icoon of een groots kunstenaar, maar vooral een speelse geest.
Het archief dat Jones (Bowies echte naam) openstelde, is groter dan de collectie van het Groninger Museum, vertelt directeur Andreas Blühm. Het Victoria & Albert Museum kreeg er toegang en verder niets – Bowie werkte zelf niet aan de tentoonstelling mee. Vervolgens maakten de curatoren slim genoeg de beslissing niet de man te proberen te vangen, maar zijn creatieve proces. David Bowie tentoonstellen kan David Jones tenslotte het best. Ze omzeilden daarmee de saaiheid die een chronologische tour door zijn zolderkamer ons opgeleverd zou hebben en alleen interessant voor fans zou zijn geweest.
Voor tentoonstellingfans
David Bowie is – Groninger Museum. Foto: Gerhard Taatgen
“Ik ben eigenlijk zelf niet zo’n fan”, vertelt Blühm heel slim bij zijn openingspraatje, wat nogal wat hilariteit oplevert maar waarmee hij de kern van de tentoonstelling raakt: het is een tentoonstelling voor mensen die van David Bowie houden, maar ook vooral voor mensen die van bijzondere tentoonstellingen houden.
Audio is terecht het toverwoord en daarmee levert het Victoria & Albert Museum een puike prestatie. Omdat je koptelefoon er zo’n belangrijk onderdeel van is, levert ermee op lopen de ervaring op dat je compleet ondergedompeld raakt – in niet alleen zijn verschillende personages, maar ook in verschillende tijdsperiodes en bovenal in steeds verschillende soorten geluid.
Het einde van de tentoonstelling is de symbiose van al het voorgaande: “David Bowie in concert” hangt als een rode lamp aan het begin van het Coop Himmelblau paviljoen, dat geheel is ingericht met enorme concertschermen. Voor deze audio-ervaring werd een speciaal algoritme ontwikkeld, dat de bezoeker de indruk geeft in een concertzaal te zijn. De meeste bezoekers bezwijken er en ploffen op de bank om genietend te zitten luisteren.
Antwoord op een andere vraag
David Bowie is – Groninger Museum. Foto: Gerhard Taatgen
De titel van de tentoonstelling is zowel een statement als een vraag die afgemaakt kan worden – David Bowie is many things. Maar wat is de tentoonstelling nou eigenlijk? In elk geval geen biografie en ook geen rondleiding door een archief. De vraag wie of wat David Bowie is wordt terzijde gelegd om een andere vraag te beantwoorden – wat is een creatief proces?
Dát is wat de tentoonstelling laat zien, middels teksten, beelden, kostuums, sleutels van appartementen, gebruikte tissues – alles wat de man inspireerde of op de een of andere manier liet ontstaan.
Niet dat Bowie zelf het antwoord weet op deze vraag – “I didn’t really know if I wanted to be a mime, or a buddhist”, lacht hij verlegen in je oren in de eerste zaal. Als je twee stappen verder zet naar de vitrine met Lady Chatterley’s lover erin begint hij, weer onzeker lachend: “I just wanted to be a writer, really, actually, but – just everything I seemed to write just seemed to be so easy to put into song.” En dan, nog een stap verder, begint hij in de tweede zaal in je oor te zingen: “Ground control to major Tom”. Het is logisch om te gaan denken: misschien werd hij gewoon zanger omdat hij een mooie stem had en is dat louter toeval. Naast trots is er namelijk ook vooral twijfel te zien.
De indruk ontstaat dat Bowie eigenlijk niet zo goed wist wat hij deed en waarom, dat hij voer op een ongrijpbaar instinctief proces. Het is uitermate charmant aan deze tentoonstelling dat juist dat wordt getoond.
David Bowie is
Gezien in: Groninger Museum, GroningenNog te zien tot: zondag 13 maart 2016
Misschien ook iets voor u
EICHMANN is fijn, maar maakt Arendt niet relevant
Eerder dan een reconstructie van de rechtszaak tegen topnazi Adolf Eichmann in 1961 is EICHMANN een poëtische verhandeling over datgene wat volgens Hannah Arendt de voorwaarde is voor medemenselijkheid: kritische reflectie. Maar biedt dit pleidooi tot nadenken zelf ook stof tot nadenken?
Als hoofd van de logistieke afdeling was Adolf Eichmann verantwoordelijk voor de massadeportatie van Joden en andere minderheden naar de vernietigingskampen. Zelf dacht hij daar anders over: in het beroemde proces dat tegen hem werd aangespannen was zijn verweer dat hij slechts bevelen uitvoerde. Hij achtte zich hoogstens medeplichtig. Filosofe Hannah Arendt, zelf van Joodse komaf, was bij deze rechtszaak aanwezig en zag geen duivel, maar een ambtenaartje, iemand die opgehouden was zichzelf vragen te stellen. In haar invloedrijke maar controversiële studie Eichmann in Jerusalem beschreef ze het Kwaad als banaal, als gruwelijk alledaags, als het voor lief nemen van de situatie en het ontkennen van het eigen handelend vermogen.
Een carnaval van absolute waarheden
De visie op goed en kwaad die Arendt in dit boek ontwikkelde vormt het uitgangspunt van EICHMANN: een opera over de vrije wil van de Diamantfabriek, geschreven en geregisseerd door Bo Tarenskeen. In tegenstelling tot wat de titel doet vermoeden, wordt niet tot nauwelijks aan het Eichmannproces gerefereerd. Daarentegen is ervoor gekozen om de ontkenning van het individu en zijn verantwoordelijkheid te verbeelden door middel van verschillende archetypen die (de berusting in) een absolute waarheid vertegenwoordigen. Zo beziet de Verlichtingsfilosoof (Harald Austbø) de wereldgeschiedenis als een opwaartse lijn naar het Licht, zit de Hippie (Eva Tebbe) gevangen in haar eigen hedonisme en beschouwt de Recidivist (Stijn Vervoort) het menselijk handelen als een onontkoombare (zonde-)val in herhaling. Te midden van deze verschillende vormen van totalitarisme loopt de eenling Hannah Arendt (Ekaterina Levental) observerend en kettingrokend rond en licht sommige uitspraken uit.
Speelse variatie
Voor een thematiek die op het eerste gezicht zo zwaar lijkt, is de muziek opvallend licht. De compositie van de Peruaans-Nederlandse componiste Maria Alejandra Castro Espejo is eclectisch, speels en sprankelend, zonder behaagziek te worden. Het ongebruikelijke instrumentarium (twee harpen, viool, cello, slagwerk, trompet) wordt percussief bespeeld: soms fluisterend en teder, dan weer agressief en abrupt. De zang is helder en goed verstaanbaar, al is Levental de enige die, zeer overtuigend overigens, een klassieke zangstem gebruikt. Er wordt slim afgewisseld tussen solopassages en passages waarin het gehele ensemble voortdendert; het onderscheid tussen massa en individu is duidelijk hoorbaar.
Eigen parochie
Ondanks de mooie muziek en het zichtbare spelplezier weet de opera het gedachtegoed van Arendt niet voldoende urgent of relevant te maken. Juist doordat de acteurs archetypen, of zelfs stereotypen van ideologieën en levensbeschouwingen vertolken, is het voor het publiek niet meer dan vanzelfsprekend dat hun visies bekrompen en radicaal kortzichtig zijn. Het levert mooie monologen met leuke taalvondsten op (“We stijgen op naar het licht. We lichten op. We zijn oplichters”), maar door de abstractie gaat verloren hoe makkelijk het is om in een systeem of denkwijze mee te gaan en wat dus het belang van de vrije wil is. Wat overblijft is een voorstelling die vormtechnisch een genot is, maar de prikkeling mist die wel in het werk van Arendt te vinden is. In plaats van het aanzetten tot de zo benadrukte kritische reflectie op het eigen handelen, stemt EICHMANN tot vrolijk meeknikken.
Misschien ook iets voor u
Voor u geselecteerd door de auteur:
Mad Max op een crossfiets
Een beetje Mad Max en een beetje Conan, maar dan gemaakt met minimale middelen en budget. Zo zou je Turbo Kid, een hommage aan de postapocalyptische avonturenfilms uit de jaren tachtig kunnen noemen.
Turbo Kid speelt zich af in de nabije toekomst van 1997 waarin water schaars is en bendes elkaar naar het leven staan. Die verplaatsen zich op crossfietsen en bouwen van afgedankte consumptiegoederen gevaarlijke wapens.
Afgehakte ledematen
Het bloed sproeit dan ook vrolijk in het rond. Regisseurs Francois Simard, Anouk Whissell en Yoann-Karl Whissell zijn duidelijk fan van de vroege films van Peter Jackson (Braindead) en kijken niet op een paar afgehakte ledematen meer of minder.
Als er niet zoveel gore momenten in Turbo Kid zouden zitten, zou deze Nieuw-Zeelandse/Canadese coproductie heel goed versleten kunnen worden voor een kinderfilm. Het verhaaltje graaft dan ook niet heel diep. Er is een jonge held, The Kid, die vriendschap sluit met het verweesde meisje Apple. Met de hulp van de eenogige westernheld Oz Cowboy nemen ze het op tegen slechterik Zeus (Michael Ironside met een ooglapje).
Onkunde
Turbo Kid mikt op een instant cultstatus, maar de nogal onbehouwen regie en amateuristische cameravoering helpen daar niet bij. Onkunde is toch iets anders dan een bewust onbeholpen eerbetoon aan de populaire cultuur van de jaren tachtig. Ondanks de modale speelduur van 90 minuten voelt de film daardoor langdradig aan. De grapjes over een Nintendo-superwapen en striphelden zijn best aardig en de Vangelis-achtige soundtrack is sfeerverhogend, maar hoofdpersonage The kid blijft te veel een toeschouwer in zijn eigen verhaal.
Turbo Kid
Regie: Francois Simard, Anouk Whissell en Yoann-Karl WhissellJaar: 2024
Distributeur: Filmfreak
imdb: tt3672742
Misschien ook iets voor u
Voor u geselecteerd door de auteur:
Hänsel, Gretel en veel andere zwerfkinderen
Hänsel en Gretel zijn tegenwoordig geen sprookjesfiguren meer, ze lopen op straat en spelen op de vuilnisbelt. Ze hebben ouders die op de onze lijken en hun fantasie is aangepast aan de realiteit. Lotte de Beer, regisseur van Hänsel und Gretel van Engelbert Humperdinck die tot einde december in De Nationale Opera in Amsterdam te zien is, bewijst dat we in een tijd leven waar sprookjes waar geworden zijn. Alleen gaat het verhaal verder dan een happy end.
Engelbert Humperdinck (1854 – 1921) hield van reizen en verhalen. Tijdens zijn studie in Italië ontmoette hij Richard Wagner, die hem in 1880 tot zijn assistent in Bayreuth maakte. Ze raakten bevriend en met 26 jaar werkte Humperdinck schouder aan schouder met de grote meester aan de première van de opera ‘Parsifal’.
Engelbert en Adelheid
Hoewel veel componisten van zijn tijd zich afvroegen wat er na Parsifal überhaupt nog geschreven kon worden, begreep Humperdinck al snel dat het niet in de grootte maar in de verfijning, in het kleine lag. Zo componeerde hij in 1893 een opera naar het libretto van zijn zus Adelheid Wette. Ze schreef ooit een kersttoneel met liederen voor haar kinderen. Humperdinck was zo door de melodieuze volkzang gefascineerd, dat hij de melodieën van de door hem zelf gecomponeerde aria’s “Brüderchen komm, tanz mit mir”,”Der kleine Sandmann bin ich” of de in het leitmotief gebruikte aria “Abends will ich schlafen gehen” in dezelfde geest gehouden had. Daardoor is het hem gelukt de naïeve, kinderlijke wereld van Hänsel en Gretel goed neer te zetten.
Kersthit
Hänsel und Gretel is ieder jaar in de Duitse operahuizen rond de kersttijd te zien. Zou het de hoogbegaafde regisseur Lotte de Beer lukken de opera ook in Nederland tot een kersthit te maken? Ze verplaatst het sprookje naar een vuilnisbelt waar vijf zwerfkinderen met elkaar spelen. Hänsel en Gretel ontspringen aan hun fantasie, de zwerfkids maken uit afvalresten twee poppen die als het ware beginnen te leven en te zingen. Beer gebruikt film- en toneeltechniek door elkaar waarmee ze de verbeelding op een vernieuwende manier prikkelt en zoals het bij sprookjes hoort, ze tovert. Door de aanwezigheid van de zwerfkinderen op het toneel, die de twee hoofdfiguren gedurende de hele opera volgen, probeert ze ononderbroken naar het heden te verwijzen, wat soms vermoeiend werkt. Alsof alleen genieten van het muziekverhaal niet voldoende is.
De scène in het grote bed, waarin de zwerfkinderen met Hänsel en Gretel door de nacht surfen, wil uit-en-ter-na verwijzen naar recente krantenberichten of een oproep van UNICEF. Het verhaal wordt helemaal uit zijn muzikale droom gerukt, als de knisperheks als een pedo-travestiet op het toneel verschijnt. De heksenoutfit leidt tenor Peter Hoare zo af, dat hij een paar noten mist in zijn “schoorsteen”-aria. Gelukkig weten Lenneke Ruiten als Gretel en Kate Lindsay als Hänsel met hun perfect acteerwerk, en vooral door hun prachtige stemmen, de aandacht weer terug te trekken naar de muziek. En Humperdincks muziek verdient alle lof voor zijn fijne volksliedachtige aria’s. Ook de wagneriaanse koperkoralen en instrumentale intermezzi verplaatsen de luisteraar naar een magische wereld, die nog lang na afloop in het hoofd blijft hangen.
Boodschap
Zou iemand in de kerstsfeer van Humperdincks sprookjeswereld willen blijven nadat de immense kerstboom op de snoepberg neerdaalt, dan wordt hem dat onmogelijk gemaakt. Met Hänsel en Gretel loopt het gelukkig nog goed af. De moeder, meesterlijk door Charlotte Margiono gezongen en geacteerd, en de vader – alweer een glansrol waarin Thomas Oliemans schittert – vinden uiteindelijk hun van huis weggelopen kinderen terug.
Maar de meeste kinderen hebben niet zo veel geluk, vertelt Lenneke Ruiten na afloop door de microfoon. Ze vraagt aandacht voor de organisatie Kids Rights die door een paar leden met mandjes bij de uitgang vertegenwoordigd is – welkom in de realiteit.
Hoe dan ook, het Nederlands Philharmonisch Orkest heeft meer dan prachtig gespeeld en hoewel dirigent Marc Albrecht het niet altijd redde het orkest onder de hoofdrolstemmen te houden, blijft het een feest om naar Humperdincks muziek in deze uitvoering te luisteren. Volgend jaar weer? Of moeten we weer twintig jaar op een andere interpretatie wachten?
Misschien ook iets voor u