The old classroom, USA, 1955. © Copyright: Dennis Stock / Magnum Photos

Dennis Stock is magnum fotograaf sinds 1951. Zijn foto’s zijn in veel collecties van musea over de hele wereld te bewonderen. Ook zijn ze veel bij mensen thuis op posters te zien. Stock heeft ruim zestien boeken geschreven, waaronder California Trip, Jazz Street en James Dean: Little Boy Lost, de definitieve Dean biografie. Direct na Deans sterven, was hij de eerste auteur die de toestemming kreeg van de familie van de acteur om over hem te schrijven. Als Dean overlijdt wordt duidelijk dat 1955 het belangrijkste jaar van zijn leven was en krijgen Stocks foto’s van de acteur uit dat jaar een diepere betekenis. Nu vijftig jaar na Deans dood hebben de foto’s nog steeds hun magische bezieling en spreekt de acteur met de doordringende blik nog immer tot de verbeelding.

Pretentieloze jongeman

Dennis Stock maakte op een feestje van de Hollywood-jetset kennis met de enigmatische James Dean. De brildragende jongenman stond stil in een hoekje. Onder het genot van een drankje raakte het tweetal aan de praat en er ontstond de basis voor een vriendschap. Dennis Stock werd uitgenodigd bij de preview van East of Eden en het duurde enige tijd voor hij in de hoofdpersoon de pretentieloze jongeman herkende die hij had ontmoet op het feest. Jimmy’s bescheiden voorkomen stond volgens Stock in schril contrast tot zijn sprankelende optreden in de film. Het was voor Dennis Stock vanaf dat moment duidelijk dat hij iets met de acteur moest ondernemen.

Stock had dit goed aangevoeld. James Dean werd plotsklaps beroemd en speelde in één jaar tijd in drie films. Zijn rol als Cal in East of Eden betekende zijn doorbraak, en kort daarop speelde hij in publieksfavorieten Rebel Without A Cause en Giant. Nog geen twee weken na het voltooien van die laatste film vond James Dean zijn dood. Dean’s rol in Rebel Without A Cause wordt ook wel één van de meest invloedrijke optredens in de filmgeschiedenis genoemd. Zijn rol als Jim weerspiegelt voor velen de eenzaamheid, frustratie en boosheid van de generatie van naoorlogse tieners.

Het boek en de tentoonstelling

De foto’s van Dennis Stock gaan verder dan gewoon plaatjes van een beroemdheid. Ze zijn ontdaan van alle opsmuk en laten de mens achter de ster zien. Het boek en de tentoonstelling bestaan uit tachtig zeldzame licht korrelige zwart-wit foto’s. Te beginnen in New York waar James Dean acteerlessen volgt, gevolgd door een bezoek aan de plaats waar hij is opgegroeid, Fairmount, Indiana, voordat de acteur en fotograaf terugvlogen naar Hollywood om daar Rebel Without A Cause te filmen. Ook zijn alle zeven macabere doodskist-foto’s te zien waarin James Dean poseert in een doodskist. Stocks korte memoires – mooi geschreven, uitdagend, verhelderend en soms verrassend- begeleiden de foto’s en vertellen over zijn bevindingen en vriendschap met Dean. De foto’s op de tentoonstelling zijn onderverdeeld in drie categorieën: New York, Fairmount en Hollywood. Deze foto’s ademen allemaal weer een hele andere sfeer uit en laten een andere James Dean zien.

Icoon in New York

James Dean with a friend at “Jerry’s Bar”, in front of the Ziegfeld Theater on 54th Street,New York City, USA, 1955.© Copyright: Dennis Stock / Magnum Photos

Op aanraden van zijn dramadocent in Los Angeles vertrekt Jimmy naar New York om daar als acteur aan de bak te komen. In New York voelt hij zich meer thuis dan in L.A. New York is dan ook in de jaren vijftig voor een aankomend acteur dè plaats om naar toe te gaan. Het theater bloeit, de televisie viert hoogtij en de acteursstudio van Lee Stasberg is op zijn hoogtepunt. James Dean is vaak op Times Square te vinden. De foto die op ieders netvlies gebrand staat is die van James Dean helemaal alleen op Times Squar, verlaten en verward. Het is één van de meest iconische foto’s van de twintigste eeuw. Ook geeft Stock ons een blik in de Actors Studio van Lee Strasberg. Dit is een unicum omdat Strasberg nooit fotografen toeliet tijdens zijn lessen. Eén van de meest aantrekkelijke foto’s uit de collectie is de foto van de acteur in een drukke Manhattan bar: Dean ligt er buiten bewustzijn bij, met een sigaret nog brandend in zijn mondhoek. Stock laat ons in de begeleidende tekst weten dat James Dean leed aan slapeloosheid. Om de slapende Dean staan meisjes met paardenstaartjes toe te kijken

Fairmount

Het gezamenlijke bezoek aan de plek waar de acteur opgroeide, Fairmount, bleek het laatste voor Deans dood te zijn. Als James’ moeder overlijdt als hij vijf jaar oud is, stuurt zijn vader hem naar Indiana. Hier wordt hij opgevoed door zijn oom en tante. Zij zijn Quakers en deze warme en degelijke omgeving beviel de kleine Jimmy Dean goed. Dean was er helemaal thuis. De lokale pers volgde zijn beginnende carrière en ook de televisie toonde belangstelling. De foto’s die Stock in Fairmount nam zijn haast surrealistisch. Bijvoorbeeld van Dean die op de bongo speelt voor een publiek bestaande uit koeien en varkens op de boerderij en de acteur die handtekeningen uitdeelt aan oud-klasgenoten. Ontroerend zijn de foto’s van James die met zijn kleine neefje speelt.

Fataal Hollywood

Terug in Hollywood probeerde Jimmy de oude routine weer op te pakken, maar de combinatie van plotselinge roem en zijn moeilijke persoonlijkheid maakte dat lastig. Anonimiteit behoorde tot het verleden, en ook zijn leven van armoede was voorbij. Jimmy kocht steeds grotere en snellere raceauto’s. Hij deed mee aan races en won ook bij de profs. Dat vroeg om meer en sneller… En dat werd hem uiteindelijk fataal.

De foto’s van Stock ademen een typische sfeer van de jaren vijftig uit. Een mooie ode aan een gedoemd icoon met een onvergetelijk gezicht. Het is een intieme kijk op de mens achter de legende. James Deans vragende doordringende blik kijkt de bezoeker aan. Iets in die blik fascineert, de diepte, soms de opgewondenheid in zijn ogen, maar vooral ook de uitputting. Dean lijkt vermoeid door het leven. Zou hij dan toch uitgeleefd zijn geweest?

Richard Phillips, AnnLee, 2002. Olieverf/doek, 198,5 x 249,5 cm

Pierre Huyghe & Phillippe Parreno begonnen in 1997 samen het project Anna Sanders, l’histoire d’un sentiment, waarin ze een fictief personage gestalte gaven in de vorm van een magazine. Langzaam bladerend door het blad vormde je een idee van een personage. Het vervolg hierop was een project wat de kunstenaars omschrijven als: “Un film d’imaginaire”. Ze hadden gehoord dat er in Japan bedrijven waren die fictieve personages verkochten van het type dat wij hier in het westen al gauw als ‘manga’ zouden duiden. Deze bedrijven creëren dus karakters voor de manga-industrie, die ze op hun beurt inzet als strip/tekenfilmfiguur, inclusief de daaraan gelieerde merchandising.

Asielbezoek

De kunstenaars besloten om uit een catalogus van zo’n bedrijf een inhoudsloos, naamloos, tweedimensionaal karakter te kopen. Ze kozen voor een karakter zonder geschiedenis en zonder noemenswaardige kwaliteiten. Zoals sommige mensen ‘een nobel gebaar maken’ door uit het asiel een stumpertje aan te schaffen, in plaats van een mooie hond of kat. Parreno: “De figuur had een heel melancholische blik, alsof ze bewust was van het feit dat ze niet heel erg geschikt was waarvoor ze eigenlijk was gecreëerd”.

AnnLee

Zoals ook gebeurt wanneer een nieuw kind op de aarde komt, gaven de kunstenaars hun karakter een – in Azië veel voorkomende – naam: AnnLee. Zodat ze als een “gewoon persoon” in de realiteit kon staan. Phillippe Parreno en Pierre Huyghe maakten allebei een film over het karakter waar AnnLee zichzelf gelijktijdig in twee verschillende Parijse galeries voorstelde aan het publiek. Al gauw lieten ze ook andere kunstenaars toe om de persoon AnnLee leven in te blazen. Zo groeide de ‘persoonlijkheid’ van AnnLee en werd ze steeds reëler ervaren. Uiteindelijk oordeelden de aanvankelijke ‘eigenaars’ van AnnLee dat ze om een ‘echt persoon’ te worden ook daadwerkelijk ‘vrij’ diende te zijn. Ze zou daarom als elk ander individu zelfbeschikkingsrecht moeten hebben. De kunstenaars besloten om de rechten (via een omweg) aan haarzelf te verkopen. Ze kreeg alle rechten op de tot dan toen gemaakte werken en afbeeldingen die haar gestalte gaven. Een stichting zou er op toezien dat er behalve de al bestaande afbeeldingen geen nieuwe zouden worden gemaakt. Volgens Pierre Huyghe “om haar te bevrijden van representatie”.

Pensioen

Het Van Abbemuseum toont in haar kelder de complete serie afbeeldingen. Toch is de omvang van de tentoonstelling bescheiden. Wellicht iets te bescheiden voor een dergelijke primeur. Aan de andere kant past de vorm erg goed bij het fragiele karakter van AnnLee; in Japan kon ze immers ook al geen grote verhalen overleven.